1908 Hürriyet Devrimi’ne Afrika’dan bakış

Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde İttihat Terakki yönetiminin gayretleriyle 1908 yılında Meşrutiyet'in yeniden ilanı sadece, Sultan II. Abdülhamid yönetiminin sona ermesi değil, aynı zamanda Türk toplumunda yeni bir dönemin başlangıcıdır. Ülkedeki baskılara daha fazla dayanamayan II. Abdülhamid, Kanun-ı Esasî'nin yeniden yürürlüğe konmasına karar vermiş ve böylece 23 Temmuz 1908 tarihinde İkinci Meşrutiyet ilan edilmişti. Dünya basınında günlerce yer alan bu Türk Hürriyet Devrimi’nin Afrika'daki yankıları, genel olarak ne çapta önemli bir sosyal hareket olduğunu anlamak açısından dikkate şayandır.

JÖN TÜRKLERE GENEL BAKIŞ

İttihat Terakki hareketinin temellerinin henüz 1880'li yıllara gittiğine dair resmi kayıtlara sahibiz. Zira bilindiği kadarıyla Jön Türk hareketinin temelleri, 2 Haziran 1889 tarihinde dört Mekteb-i Tıbbiyye öğrencisi tarafından İstanbul'da atılmıştı. Osmanlı Devleti'nin siyasi ve ekonomik anlamda belki en bunalımlı döneminde ortaya çıkan Abdülhamit dönemine muhalif Jön Türkler adıyla da anılan bu genç kuşak, ülkeyi bunalımdan kurtarma gibi bir düşünceyle yola çıkmışlardı.(1)

Jön Türk Hareketi mensuplarɪnɪn Osmanlı Devleti'ni Abdülhamid'in istibdat rejiminden kurtarmak çabalarının zaman zaman kuru muhalefete dönüştüğünü söylemek gerekir. Öyleki, 1899-1902 yılları arasında Güney Afrika'da meydana gelen Anglo-Boer muharebesinde Osmanlı Devleti'nin aksine Jön Türkler’in İngilizleri desteklemeleri bunlardan birisidir. Hatta daha ileri giderek İstanbul'daki İngiliz konsolosluğuna giderek İngilizler tarafında savaşacak gönüllü Türklerin olduğuna dair mektupları Osmanlı arşivinde mevcuttur. Jön Türkler’in renkli simalarından olan Arnavutluk Devleti'nin kurucusu İsmail Kemal Bey'in Güney Afrika Muharebesi’ni kaleme aldığı kitabının İngiliz medeniyetine övgülerle dolu olması bu iddiamıza delil teşkil eder.(2)

AFRİKA BASININDAKİ YANKILARI

Coğrafik uzaklığı rağmen II Meşrutiyet’in ilânɪnɪn Afrika basınında genişçe yer aldığını görüyoruz. Bunun sebeplerinden birisi, Afrika İslâm dünyasının Osmanlı Hilafetini takip etmesinden ileri geliyordu. İkinci sebebi ise, Afrika'daki sömürgecilerin çıkardıkları gazetelerde Osmanlı Devleti aleyhine yapılan propaganda faaliyetlerinden kaynaklanmaktadır. Mesela, Güney Afrika'da yayınlanan South African Outlook gazetesi II Meşrutiyet'in ilanı sonrasında Türkiye'de yeni bir dönemin başladığınɪ fakat bu yeni kanunnamenin bile Sultan Abdülhamid'in tahtını korumaya yetmeyeceğini kaydetmişti.(3)

Afrika gazetelerinde II. Meşrutiyet’in ilânı ile alâkalı bazı haberler, 1908.

Nijerya'da yayınlanan bir haber ise Osmanlı Devleti'nin 1908 Hürriyet Devrimi’nin Mısır'da benzer bir devrim hareketine sebep olduğunu ve artık gayri Müslimlere de Mecliste konuşma hakkı verildiğini kaydediyordu. Haberde iltimasa veya ırk üstünlüğüne değil, ülke yönetiminde sadece başarıya odaklanɪldığı üzerinde durulmuştur. 1909 tarihli Zimbabve menşeli bir haber ise bu yeni dönemle Sultan'ın kendi mezarını kazdığını kaydetmiştir. Bu haberde İttihatçılardan özellikle Enver Paşa'nın Alman yanlısı olmasının devletin sonunu getirebileceği vurgulanmaktaydı.(4) Yine dikkat çeken haberlerden birisi ise Zimbabve'de basılan Rhodesian Herald gazetesinde ülkenin en muteber Müslüman liderlerinden birisi olan Dr. Abdullah Abdurrahman'a yer vermiştir. Haberde Dr Abdurrahman aslında beyaz tenli olduğu halde Güney Afrika’da beyaz kategorisinde sayılmadığını, Londra'da Jön Türkler’le yaptığı bir görüşmede Türk anayasasının çok daha insancıl olduğu vurgulanmaktaydı.(5)

Güney Afrika Parlamentosuna giren ilk Müslüman siyaset adamı Dr. Abdulah Abdurrahman ve Londra’da Jön Türkler’le yaptığı görüşme hakkında gazetelerde çıkan haber, 1909

OSMANLI HÜRRİYET OKULU

23 Temmuz 1908 Hürriyet Devrimi’nin belki en somut delillerinden birisi Hürriyet Mektepleridir. Esasında Osmanlı arşiv vesikalarına baktığımızda II. Meşrutiyet'in ilanıyla Balkanlar'da ve Anadolu'da birçok okula Hürriyet Mektebi ismi verildiği görülmektedir. Fakat dünyanın bir ucunda Ümit Burnu'nda bir Hürriyet Mektebi'nin varlığı hakikaten hayrete şayandır.

1908 yılında Güney Afrika'da Osmanlı Devleti'nin maaşlarını ödediği iki okul mevcuttu. Birisi Cape Town'ın Paarl semtinde Nur'ul Osman Cami hocası Hişam Nimetullah Efendi'nin okuluydu. Hişam Efendi'nin babası Erzurumlu Ebubekir Efendi 1862 senesinde Güney Afrika'ya gönderilmiş ve 1880 vefat yılına kadar Ümit Burnu'nda açtığı İslâm okulunda Afrika'nın kara benizli çocuklarını yetiştirmişti. Onun vefatından sonra Osmanlı Devleti aynı görevi ifa etmek için Mahmud Fakih Efendi adında bir başka fıkıh profesörünü Cape Town'a atadı. Nur'ul Burhan'ul School olarak uzun yıllar Ümit Burnu'nda hizmet eden bu okul 1908 yılında II. Meşrutiyet'in ilanıyla Burhan’ul Hürriyet Okulu olarak hizmet etmeye devam etti.(6)

Güney Afrika’da Natal Müslümanlarının önder isimlerinden Osman Ahmet'in İstanbul'a gönderdiği mektupta Kanuni Esasinin ilanından sevinç duyduklarını, Güney Afrika Müslümanlarının Osmanlı Meclisi Mebusanı’nın açılmasından ötürü tebriklerini iletmişlerdir.(7)

II. Meşrutiyet'in ilanıyla ilgili Osmanlı arşivinde bulunan başka bir ilginç belge ise henüz 17 yaşında Londra'da bir tıp talebesi olan Havva Hayrünnisa Hanım'ın Sultan Abdülhamid'e gönderdiği tebrik mektubudur. Havva Hayrünnisa'nın dedesi Ebubekir Efendi'nin Güney Afrika'da vefat etmesi sonucu babası Ahmet Ataullah Bey de Cape Town'da doğmuş ve bu vesileyle Havva Hayrünnisa kardeşleriyle Cape Town'da büyümüştü. Fakat Havva Hayrünnisa'nın babası Singapur'da vefat edince anneleri ile ailece Londra'ya taşınıp orada eğitimlerine devam ettiler.

Havva Hayrünnisa'nın 1908 yılında henüz çocuk sayılabilecek yaşta II. Meşrutiyet'in ilanına binaen İstanbul'a gönderdiği mektup hakikaten tarihi bir vesikadır. Havva Hayrünnisa daha sonra Cape Town'da dönüp Güney Afrika'nın ilk Müslüman kadın tıp doktoru olarak tarihe geçecektir.(8)

Havva Hayrünnisa (Ataullah) Hanım’ın II. Meşrutiyet’in ilânı sebebiyle Londra’dan İstanbul’a gönderdiği tebrik mektubu, 1908.

ANADOLU İHTİLALİNİN İLK BASAMAĞI

1908 yılı Hürriyet Devrimi merhum Prof. Halil İnalcık'ın ifadesiyle Osmanlı Devletinde saltanatı fiilen yıkan bir devrim hareketiydi. Fakat II. Meşrutiyet'in ilânı, Afrika İslâm dünyasında daha çok İttihat Terakki idaresinin ülkeye eşitlik, hürriyet ve özgürlük getirdiği tarafıyla dikkate alınmış ve takdir görmüştür.

Güney Afrika'dan Mısır'a kadar Afrika basınında yer alan Hürriyet Devrimi, Osmanlı coğrafyasının haricindeki topraklara ilham olduğu gibi günümüz Türkiye Cumhuriyeti'ni hazırlayan Anadolu İhtilâlinin de ilk basamağı olarak addedilir.

Notlar:

(1) Kuran, A. B. (1945). İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler. s. 22, İstanbul: Tan Matbaası.

(2) Avlanlyalı, I. K. (1900). Transval Meʼselesi. s. 2 Mısır: Matbaa-yı Osmaniye.

(3) South African Outlook, “The New Era in Turkey”, s. 11. 1 December 1908, South Africa.

(4) Rhodesian Herald, “Another Plot to Kill the Sultan” s. 4. 8 August 1908, Johannesburg.

(5) Rand Daily Mail, “Dr Abdurrahman and the Young Turks” s. 3. 9 August 1909. Johannesburg.

(6) Osmanlɪ Arşivi, HR. SFR. 3/614.

(7) Osmanlɪ Arşivi, Y.A. Hus. 525/17.

(8) Gencoglu, H. (January 01, 2015). Two forgotten medical doctors: Mohammed Shukri and Havva Khayrunnisa Effendi. Quarterly Bulletin of the National Library of South Africa, 69, 1, 52-57.