Afrika basınında Ermeni meselesi (1876-1922)

Modern tarihçiliğin kurucusu sayılan Ranke, “bir yarayı kaşıdığınızda halen kanıyorsa o yara henüz tarih olmamıştır” der.(1) Hakikaten yüzyılı aşkın Ermeni Meselesi halen dünya basınını zaman zaman işgal ediyorsa ya zannedildiğinden daha büyük bir yara söz konusudur yahut o yarayı taze tutmak isteyenler vardır. Hayrete şayandır ki, Afrika gazetelerinde 1915 yılı öncesi ve sonrası Ermeni Meselesi hakkında onlarca haber mevcuttur. Anadolu toprakları Afrika kıtasından hayli uzak olmasına rağmen ve Birinci Dünya Savaşı yıllarında Afrika halkları sömürgecilerin elinde inim inim inlerken Ermeni Meselesi’nin Afrika basınında bu denli yer işgal etmesinin sebebi nedir? Bu haberleri yapanları incelediğimizde Afrika’yı inim inim inletenlerle, basında bir Ermeni Meselesi peyda edenlerin aynı sömürgeciler olduğu anlaşılıyor. Bu minvalde Afrika basını 1915 öncesi ve sonrası bize neler söyler, evvela onu ele almak icap eder.

AFRİKA BASININA GÖRE ANADOLU'DA ERMENİLER
İngiltere’nin Afrika sömürgelerinde Ermeni halkını ilk olarak tanıtması Kırım Harbi dolayısıyla İngilizlerin Anadolu’daki Hrıstiyan azınlıkları sömürgelerinde konu etmesiyle başlıyor. Dolayısıyla ilk haber 1852 yılında Ermeni ve Rumları konu alıyor.(2) Yine 1856 yılında Ermenilerin hangi kiliseye ait oldukları ve mezhepleri hakkında tafsilatlı haberler yapılmıştı. Bir haber de ise Kudüs’te 1856 yılında Rum ve Ermenilerin çatıştıkları ele alınmıştı. Bu vesileyle sömürgelerde Hristiyan dünyasının başka kıtalardaki varlığından yerli halk haberdar edilmiş oluyordu.(3)
1870 yılında ise İstanbul’da büyük bir yangının çıktığı ve en çok da Ermenilerle İngilizlerin zarar gördüğü haber edilmişti. Haberde İngiliz konsolosluğu ve Taksim’deki zengin Ermenilerin evlerinin yandığı kaydedilmişti.(4)
Ermeni Meselesi ile ilgili Afrika basınında çıkan ilk haberler ise 1876 yılında Osmanlı Rus Harbi sırasında Ermenilerin Kars ve Erzurum havalisindeki taşkınlıklarından bahseder. Mesela bir haberde 700 kadar Ermeninin Kürtler tarafından Erzurum’da öldürüldüğü kaydedilmişti. Osmanlı kaynaklarında 93 Harbi’nde Ruslar’ın Erzurum’daki bazı Ermenilerle Türk köylerine saldırdıkları kaydı da, bölgede bir çatışmanın yaşandığını da ortaya koyar.(5)
1876 yılında Güney Afrika’da çıkan bir başka haber de Erzurum’daki Ermenilerin katledildiği rapor edilmişti. Osmanlı-Rus savaşında Rusya’ya yardım ve yataklık eden Ermenilerin çatışmada öldürüldüğü yahut tutuklandığı yerine, Erzurum’un masum Ermeni sakinlerinin sanki birden bire katledildiği haberinin verilmesi havada kalan bir iddia olsada Afrika basınında benzer haberlere sıkça rastlanmaktadır.(6)
1877 yılımdaki bir başka gazete haberinde İngiltere’nin daha ne kadar Hıristiyan Ermenilerin Müslüman bir hükümet idaresindeki zulmüne müsaade edeceğini alenen yazmıştı.(7) 1 Nisan 1877 yılında Güney Afrika’dan The Christian Express gazetesi, Ermeniler’in bağımsızlığını ima ederek “Hırıstiyan Ermeniler Müslüman Hakimiyetinde” şeklinde haber yapmıştı.(8)
The Christian Express, Türk Devleti idaresinde 3 ya da 4 milyon kadar Ermeni’nin yaşadığını ve bunların hepsinin zeki, yetenekli tüccar, zanaatkar ve banker olduklarını kaydetmişti.(9)

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ ERMENİ İSYANLARI
Güney Afrika’dan yayın yapan bir gazete 1893 yılı Eylül ayında iki Ermeni Profesörle bazı masum Hrıstiyanların Ankara’da ölümle yargılandıklarını ve kurtarılmaları gerektiği rapor edilmekteydi.(10) Bazı haberlerde ise İslam ülkelerinde özellikle Türkiye’de Ermeni kiliselerinin Müslüman hükümetinin idaresinden kurtarılması gerektiği kaydedilmişti. Dolayısıyla Anadolu’daki Ermenilerin desteklenmesi dini bir vecibe gibi görülmekteydi.(11) Halbuki Osmanlı idaresindeki Ermenilerin yüzyıllarca ayrımcılığa maruz kalmadan Anadolu’da yaşadıkları, fakat esas Afrika’da zorla Hristiyan edilen yerli halkın Güney Afrika’da son zamanlara kadar resmen ikinci sınıf vatandaş sayıldığı alenen ortadadır. Bu haberden esas anlaşılan, Ermenilerin bağımsız devlet kurma yolunda taraflı ve hatta yalan haberlerle gündem oluşturmaktı.
Bu tarihlerde dikkate alınması gereken iki ayrı önemli kaynak, son derece ehemmiyet taşır. Birincisi Güney Afrika’da Osmanlı başkonsolosluğu yapmış olan Ermeni asıllı diplomatımız Yuhannes Majakyan Efendi’dir. Bir Ermeni diplomat olarak Majakyan Efendi’nin Ermeni komitacıların Paris’te Osmanlı aleyhine tutumlarını İstanbul hükümetine rapor etmesi önem arzeder. Diğer bir kaynak ise Güney Afrika’da doğmuş olan Müderris Ebubekir Efendi’nin oğlu Kimberley Osmanlı Arapça Mektebi’nin muallimi Ahmet Ataullah Bey’dir. 1895 yılında Güney Afrika’dan İngiltere’ye giden Ahmet Ataullah Bey oradaki gözlemlerini İstanbul Hükümetine şu şekilde aktarmıştı:
Devletli Efendim Hazretleri;
Londra’ya vardığımda pederim merhum Ebubekir Efendi’nin talebelerinden Londra’da mukim Müslüman tüccarlardan ve Ümit Burnu ahalisinden Hacı Muhammed Doulie aracılığı ile Londra Müslümanlarının ileri gelenleri ile görüştüm. Her tarafta bir araya gelmek için teşkil edilen Encümeni İslam Cemiyetini de ziyaret ettim. İngilizler’in Ümit Burnu’ndaki Müslümanlara haksızlık ve zulümlerini anlatarak bir kat daha kalplerini galeyana getirdim. Ermeni meselesinin sırf İngilizler’in menfaatleri için çıkarıldığına tam bir kanaatle inandıklarını cemiyet mensupları bana bildirdiler. Geçen yıl Siloz adlı bir İngiliz’in Anadolu’yu dolaşarak Londra’ya dönüşünden sonra Ermeni meselesinin İngiliz kamuoyunda tartışılmaya başlandığını söyleyerek bu şahsa mani olunması gerektiğini belirtmektedirler. Bir haftaya kadar Liverpool ve Ümit Burnu tarafına hareket edeceğim.(12)
1898 yılı Temmuz’unda çıkan bir haberde alenen bir Ermeni isyanı rapor edilmişken başlığın” Ermeni Katliamı” diye atılmış olması haberin kamuoyuna nasıl yansıtılmak istendiğini ortaya koyuyor. Aynı sayfada “medeniyet düşmanı” addedilen Zulu kabilesinin isyanının başarıyla bastırılmış olmasının ise Güney Afrika sömürge idaresince zafer olarak vurgulanması Ermeni meselesi ile kıyaslandığında hakikaten tenakuzlarla dolu bir haber olarak dikkat çekmektedir.(13)
Söz konusu olan bir tarafta yüzyıllardır Osmanlı idaresinde yaşayan Ermenilerin devlet kurmak hayaliyle ayaklanıp isyan etmesi diğer yanda ise işgal edilen Zulu topraklarında bağımsızlık savaşı verirken öldürülen Zulu yerlilerle ilgili yapılan galibiyet haberleridir.
Sierra Leon’dan haber yapan The Weekly News, 1903 yılı Ekim’inde Hristiyan kardeşleri için şehirde bir Ermeni kilisesinin yapılacağını kaydetmişti. Bu vesileyle papaz Paters Diaconus Gabrel Babanou’nun halktan yardım topladığını, Anadolu’dan gelen iki Ermeni papazın da bu misyona hizmet ettikleri haber edilmişti.(14) Ermeni ve Rumları yakından takip eden ve destekleyen İngilizler, Afrika sömürgelerinde çıkardıkları gazetelerinde bile Anadolu’daki azınlıklarla ilgili ayrıntılı bilgiler veriyordu. 1903 yılnda Zimbabve’de çıkan bir gazete, Londra Ermeni Mültecileri Cemiyeti başkanı M. Sagauni’nin karşı partiden bir Ermeni tarafından evvelsi gün İngiltere’de öldürüldüğünü not etmişti.(15) Johannesburg’da çıkan Rand Daily Mail gazetesinin 1907 yılındaki haberine göre Güney Afrika’da bir Ermeni komitesi olduğu ve Paul Garavarian’ın Güney Afrika’da sözcülüğünü yaptığı anlaşılıyor. Haberde Suriye’den göçen Ermeniler hakkında daha düzgün bir lisan kullanılması gerektiği vurgulanmıştı.(16)
1908 yılında Güney Afrika’nın Marseilles şehrinde bir Suriyeli kadını gaspedip öldüren bir Ermeni’nin yakalandığı The East African Standard gazetesinin manşetine yansımıştı.(17) Bu tarihlerde Güney Afrika’ya Suriye’den bir Ermeni göçü geldiği anlaşılmaktadır. Öyleki 1912 yılında Ermenilerin göçtüğü Johannesburg’un Madras semtinde sokakların birisi Ermeni Sokağı adıyla anılmaktaydı.(18)
Güney Afrika’da basılan Rand Daily Mail gazetesinin 28 Nisan 1909 tarihli sayısında Sultan Abdülhamid’in annesinin Ermeni olduğunu yazmıştı. Habere göre Sultan Abdülhamid’in nihayet tahttan indirildiği not edilmişti. Annesi Ermeni olduğu halde anne tarafının ırkına karşı hiç merhamet göstermediğine dair malumat gerçeği yansıtmamakla birlikte hangi kaynağa dayanarak ortaya atıldığı bir muammadır. Zira tüm otoriter kaynaklar Abdülhamid’in annesi Tir-i Müjgan Hanım’ın Çerkez olduğunu ortaya koyar.(19)
Kaldı ki Ermeni olmasının da devlet siyaseti açısından hiçbir şeyi değiştirmeyeceğini belirtmek gerekir.
Zimbabve’den yayınlanan 1912 tarihli bir başka gazetede ise Kirkar ve Simon adında iki Ermeni anarşistin Bulgar sınırından Türkiye topraklarına girdiği ve üzerlerinde bir hayli bomba ile yakalandıkları rapor edilmişti. Haberde Simon’un bombayı Rusya’dan temin ettiği kaydedilmişti.(20)
The East African Standard gazetesi 3 Mayıs 1913 tarihinde bir Ermeni düğününü konu etmişti. Ermeni gelenek ve göreneklerinin neredeyse hiçbir tarihi ya da kültürel bağı olmayan Uganda’da bu denli anlatılması yine İngiliz sömürgecilerin kamuoyu oluşturmak için başka ülkelerde yaptıkları politikalara delil teşkil ediyor. (21)

DİPNOTLAR:
(1) Ranke, Leopold von. 1875. A History of England Principally in the Seventeenth Century. S. 1, Oxford: Clarendon Press.
(2) Natal News 23 Nisan 1852, “Rome” , s. 4, Güney Afrika
(3) Natal Witness 12 Eylül 1856, “Religious Riot in Jerusalem” s. 4, Güney Afrika
(4) Natal Witness, 19 Ağustos 1870, “Turkey-The Great Fire at Contantinople” s. 1. Güney Afrika
(5) The Christian Express, 1 Aralık 1876, “Turkish Massacres of Armenian Christians” s. 11, Güney Afrika
(6) The Christian Express, 1 Aralık 1876, “Turkish Massacres of Christians in Armenia”. s. 11, Güney Afrika
(7) The Christian Express, 1 April 1877, “Armenian Christians under the a Mohammeddan Goverment” s. 10, Güney Afrika
(8) The Christian Express, 1 April 1877, “Armenian Christians under a Mohammedan Government” s. 10, Güney Afrika
(9) The Christian Express, 1 Şubat 1879, “Missionary News” s. 9 Güney Afrika
(10) The Christian Express, 1 Eylül 1893, “Missionary News” s. 4, Güney Afrika
(11) The Christian Express, 1 Mayıs 1896, “The Christian Church” s. 74, Güney Afrika
(12) Gencoglu, H. (2014) “The First Muslim Politician of South Africa: Ahmet Ataullah Bey, 1865-1903,” New contree : a journal of historical and human sciences for Southern Africa, No. 69, P. 93-119.
(13) The Journal, 12 Temmuz 1898, “The Armenian Massacres” s. 1. Güney Afrika
(14) The Weekly News, 2 October 1903, “Armenian Christians” s. 2. Sierra Leon.
(15) The Rhodesian Herald, 31 Ekim 1903, “Assasinated in London” s. 3, Salisbury
(16) Rand Daily Mail, 12 Mart 1907, “Armenian Women” s. 3, Johannesburg
(17) The East African Standard, 5 Eylül 1908, “A Mutilated Victim” s. 1, Uganda
(18) Indian Opinion, 21 Eylül 1912, “Review” s, 317, South Africa
(19) Rand Daily Mail 28 Nisan 1909 “Story of Abdulhamid’s Reign” S. 7, Johannesburg
(20) Buluwayo Chronicle, 2 Mayıs 1912 “Armenian Anarchist captured in Turkey” s. 1. Zimbabve
(21) The East African Standard, 3 Mayıs 1913, “An Armenian Wedding” s. 30, Kampala