Bir Cumhurbaşkanının zamansız ölümü, sonuçları ve İran'ın siyasi geleceği

İran İslam Cumhuriyeti'nin 13. hükümetinin Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, helikopter kazası sonucu hayatını kaybetti. Reisi, 30 Ağustos 1981'de bir suikast sonucu öldürülen Muhammed Ali Recai'den sonra, devrimden sonra görev başında ölen ikinci İran Cumhurbaşkanı olarak tarihe geçti.

BAZI SORU İŞARETLERİ

Helikopter kazasının nedenine ilişkin çeşitli teoriler halen tartışılıyor olsa da, İran Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığı'nın uzman komisyonunun teknik raporu kesin cevabı verecektir.

Cumhurbaşkanı'nın helikopterinin düştüğünün açıklanmasının ardından yaşanan kriz yönetimi, helikopterin düştüğü yerin ve Cumhurbaşkanı ile beraberindekilerin naaşlarının bulunmasında yaşanan 15 saatlik gecikmenin nedenleri İran kamuoyunda tartışılan konular arasında yer alıyor. Kriz yönetimini ve kurtarma çalışmalarının medyada yer alış biçimini eleştiren bazı vatandaşlar, yetkililerin kayda değer ve savunulabilir bir performans sergilemediğine inanıyor. Bu birkaç ay boyunca kamuoyunda ve İran medyasında tartışılacak ve konuşulacak konulardan biri. Kriz yönetimi konusundaki belirsizlikler helikopter kazasının kendisinden daha fazladır. Merhum cumhurbaşkanı ve beraberindekiler toprağa verildikten ve ülke normale döndükten sonra, kamuoyu baskısının yetkilileri yardım çalışmalarındaki yetersiz performanslarından dolayı sorumlu tutmaya başlaması da kuvvetle muhtemeldir. Pek çok kişi, son derece elverişsiz hava koşulları ve helikopterin düştüğü yerin zorlu konumu nedeniyle kaçınılmaz olarak güçlükler yaşamış olsalar da daha iyisinin yapabileceğini düşünüyor ve bu nedenle kriz ekibinin sorumlu tutulması gerektiğine inanıyor.

CENAZE TÖRENİ VE İRAN HALKININ SOSYOLOJİSİ

İbrahim Reisi ve beraberindeki yetkililerin ilk olarak Doğu Azerbaycan Eyaleti'nin başkenti ve helikopterin düştüğü yer olan Tebriz'de yası tutuldu. Daha sonra Kum'da, Tahran'da ve ölenlerin her birinin memleketlerinde yas tutuldu. Cumhurbaşkanı ve heyetini uğurlamak üzere Tahran ve diğer şehirlerde toplanan yüz binlerce kişilik kalabalık dünya çapındaki gözlemcilerin dikkatini çekti. İran Anayasa Devrimi'nden bu yana İran krallarından hiçbiri bu şekilde ölmemiş olsa da (örneğin Muhammed Ali Şah Kaçar İtalya'nın Sanremo kentinde, Ahmed Şah Kaçar Fransa'nın Neuilly-sur-Seine kentinde, Rıza Şah Pehlevi Güney Afrika'nın Johannesburg kentinde ve Muhammed Rıza Pehlevi Mısır'ın Kahire kentinde), 1979 İslam Devrimi'nden bu yana İran tarihindeki en büyük cenaze törenleri gerçekleşti. İslam Devrimi'nin lideri ve kurucusu Ayetullah Humeyni, birçok din alimi ve 3 Ocak 2020'de ABD hükümeti tarafından bir terör saldırısında öldürülen General Kasım Süleymani için düzenlenen cenaze törenleri İran tarihinin en büyük cenaze törenleri arasında yer alıyor.

Şimdi Tahran'da milyonluk, diğer şehirlerde ise yüz binlerce kişinin katıldığı cenaze töreniyle İbrahim Reisi'ye veda edilirken İran tarihinde önemli bir sayfa daha açılmış oldu. Hükümet yetkililerinin cenaze törenlerine halkın katılım düzeyi göz önüne alındığında, ekonomik baskılara, hükümet yapısındaki yolsuzluklara, daraltıcı iç politika yaklaşımına ve dış tehditlere rağmen, İslam Cumhuriyeti'nin hükümetini gerçekten destekleyen önemli bir halk tabanına sahip olduğu sonucuna varılabilir. İslam Devrimi'nin ilkelerine böylesine sadık bir halk tabanının varlığı, İslam Cumhuriyeti'nin en değerli varlığı ve güven kaynağıdır. Elbette bu, herhangi bir iç ve toplumsal krizin olmadığı anlamına gelmiyor ve hükümet son yıllarda pek çok tartışmalı adım attı ancak İran sokaklarına bakıldığında halkın İslam Cumhuriyeti'nin ülkeyi yönetmek için hala en iyi seçenek olduğuna inandığı kolayca görülebilir. Her ne kadar son iki seçimde halkın katılımı rekor seviyelere ulaşarak İslam Devrimi tarihinde bir ilke imza atmış olsa da, vatandaşlar protestolarını oy kullanmaktan kaçınarak ifade etmeye çalıştılar. Bununla birlikte, kritik anlarda halk arasında İslam Cumhuriyeti'ne yönelik kararlı destek devam etmektedir. Halk bu sarsılmaz desteğini kritik anlarda hazır bulunarak göstermiştir.

İRAN'IN SİYASİ GELECEĞİ

Cumhurbaşkanı Reisi'nin vefatının açıklanmasının hemen ardından, İran Anayasası'nın 131. Maddesi uyarınca, 50 günlük bir süre için cumhurbaşkanı birinci yardımcısı görevi devraldı. İran medyasında yer alan haberlere göre cumhurbaşkanlığı seçimleri 28 Haziran 2024 tarihinde yapılacak ve adaylar 30 Mayıs - 3 Haziran tarihleri arasında kayıt yaptırabilecek. Seçim kampanyası da 13 Haziran ile 27 Haziran tarihleri arasında yapılabilecek. Böylece İran asıl kritik konu olan potansiyel adayların kimler olduğu sorusuyla birlikte resmen seçim atmosferine girmiş olacak. Reisi'nin cumhurbaşkanı seçildiği 2021 seçimlerinin ve iki ay önceki parlamento seçimlerinin durumu göz önüne alındığında, önümüzdeki seçimlerde de katı iktidar merkezinin daraltıcı bir politika benimseyeceği, siyasi zevklerin ciddi bir şekilde var olmasını engelleyeceği ve bunun da sadece düşük seçim katılım oranlarıyla sonuçlanacağı öngörülebilir. Sonuç olarak reformistler Muhammed Cevad Zarif, Muhammed Cevad Azari Cehromi, Mesud Pezeşkiyan ve Abdünnasır Hemmati gibi isimlerin cumhurbaşkanlığına aday olma potansiyeline sahip olduğunu düşünse de İran Anayasası Koruyucular Konseyi'nin reformistlerin seçimlerde yaygın ve ciddi bir varlık göstermesine izin vermesi pek olası görünmüyor. Bu konsey son yıllarda seçim sahnesinde daha kontrolcü bir yaklaşım benimsediğini göstermiştir ki bu da reformistlerin varlığının azalması anlamına gelmektedir.

İbrahim Reisi'nin defnedilmesiyle birlikte, Reisi'nin destekçilerini yanına çekebilecek bir adayın seçilmesi sorunu İlkeciler arasında daha da önem kazandı. Bu bağlamda Muhammed Bagher Ghalibaf, Saeed Jalili, Parviz Fattah, Mohammad Mokhber, Mehrdad Bazrpash ve Ezzatollah Zarghami gibi isimler kulislerde dolaşıyor. İlkeciler son parlamento seçimlerinde (1 Şubat) grup içi büyük çatışmalar yaşadıklarını gösterdiler ve 28 Haziran seçimleri İlkeciler arasında ciddi bir rekabete sahne olacak gibi görünüyor. İbrahim Reisi lehine 2021 seçimlerinden çekilen Galibaf, bu seçimde en iyi şansa sahip aday ve toplumda ekonomik değişim için umut yaratabilir. Ancak son aylarda kendisi ve ailesi hakkındaki mali suçlamalar nedeniyle zorluklarla karşı karşıya kaldı.

Tahran'da belediye başkanlığı görevini başarıyla yürüttü ve İlkeci bir teknokrat olarak görülüyor. Ordu ve siyasetçiler de dahil olmak üzere çeşitli İlkeci gruplarla iyi ilişkileri var ve ülke yönetimini hızla üstlenebilir. İlkecilerin sertlik yanlısı çekirdeği, Said Celili'nin Reisi'nin mirasını devam ettirmek için en uygun kişi olduğuna inanıyor. Her ne kadar Said Celili dürüstlüğü, devrimci yaşamı ve fikirleriyle tanınsa da, halkın büyük bir kısmı ve hatta İlkeciler tarafından radikal olarak kabul edilen yaklaşımları, iktidarı ele geçirmesi halinde iç sosyal ve siyasi bölünmeleri kışkırtma ve şiddetlendirme potansiyeline sahip. Ali Laricani de siyasi sahnede güçlü bir figür ve İlkeci geçmişi reformistlerin desteğini kazanmasına yardımcı oldu. Ancak önceki seçimlerde Koruyucular Konseyi tarafından diskalifiye edilmesi, iktidar mekanizmasının onun siyasi varlığına olumlu yaklaşmadığını göstermiştir. Mevcut koşullar altında, iki gruptaki aşırılık yanlıları dışında ülkedeki tüm siyasi güçleri yönetebilecek tek İlkeci ve reformisttir. Ancak, Koruyucular Konseyi'nin önceki seçimlerde kendisine yönelik tutumu göz önüne alındığında, diğer ciddi rakiplerine kıyasla varlık gösterme olasılığı daha düşüktür.

YENİ BAŞKANIN ZORLU YOLU

Gelecek cumhurbaşkanının İlkeciler arasından biri olması kuvvetle muhtemeldir, ancak aralarından kim cumhurbaşkanlığını kazanırsa kazansın, en acil sorunu uyumlu bir kabine oluşturmak olacaktır. Bunun nedeni seçimlere kısa bir süre kalması ve bu kişilerin hiçbirinin hükümetleri için bir yol haritası geliştirmek üzere gerekli siyasi ve entelektüel görev güçlerini oluşturma fırsatına sahip olmayacak olmalarıdır. Sonuç olarak gelecek cumhurbaşkanının, hükümetinin ilk yılında İbrahim Reisi'nin insan kaynakları ekibinin önemli bir kısmıyla işbirliği yapmaktan ve çalışmaktan başka seçeneği kalmayacak ki bu da bir krize yol açabilir ve İlkeciler arasında son bir yılda daha da ciddileşen siyasi çatışmaları yoğunlaştırabilir.

Bu durum karşısında kimileri Reisi'nin birinci yardımcısı ve şu anki cumhurbaşkanı vekili Muhammed Mokhber'i en iyi seçenek olarak görürken, kimileri de Mokhber'in bir cumhurbaşkanı için gerekli karizma ve siyasi kabiliyetten yoksun olduğuna inanıyor ve yaklaşan seçimlerde cumhurbaşkanı seçilmesi halinde yönetiminin başarısız olacağını öngörüyor.