Cumhuriyetin çocuk politikası

Dr. Gül Çakır, Dokuz Eylül Üniversitesi’nde öğretim görevlisi. Tarihçi, doktorasını Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi konusunda yaptı. Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi’nde “1920-1950 yılları arasında Türkiye’de uyuşturucu maddelere yönelik geliştirilen politikalar” başlıklı araştırması yayımlandı. Dr. Çakır, son kitabı ve Cumhuriyet döneminde çocuk-aile eğitimi konusunda sorularımızı yanıtladı.

GENİŞ AİLEDEN ÇEKİRDEK AİLEYE

• Cumhuriyet döneminde aileye yüklenen misyonun ne olduğuyla başlayalım dilerseniz. Aile yapısı nasıl değişti? Kadının rolü üzerine yapılan vurgular neydi?

Aslında Türk aile yapısındaki değişim sürecini Osmanlı’nın son dönemlerine özellikle de Meşrutiyet Dönemi’ne kadar götürebiliriz. Bu değişim ve dönüşüm Cumhuriyet yönetimi ile beraber hız kazandı. Cumhuriyet döneminde toplumda geniş aile tipinden çekirdek aileye geçiş söz konusu oldu. Nüvesi anne, baba ve çocuktan oluşan bir aile tipiydi bu. Hatta şunu da söyleyebiliriz ki Türklerin en eski zamanlarında sahip olduğu pederi aile tipine benzer bir aile yapısı Cumhuriyet Türkiye’sinde oluşturulmak istendi.

En büyük değişim de kadının aile içindeki rollerinde oldu. Aile içinde kadının konumu erkekle eşitlenmeye çalıştı. Evet, yine ataerkil bir aile yapısı vardı fakat kadının ailede karar alma konusunda ve çocukları üzerinde hak sahipliği bakımından erkekle eşit bir seviyeye getirilmek istendi. Türk Medeni Kanunu, erkeği ailenin reisi yapsa da kadını onun yardımcısı olarak belirledi. Cumhuriyet döneminde tek eşlilik esasının getirilmesi bile kadının aile içerisindeki rolündeki en büyük değişim olarak algılanmalıdır.

KADINLARIMIZ MİLLETİN ANASI

• Cumhuriyetimizin bilinçli anne çalışmalarına neleri örnek gösterebilirsiniz?

Cumhuriyet döneminde “bilinçli anne” yaratımı için çaba sarf edilmişti. Bu çabalar en çok da iki temel konu üzerinden ilerlemişti. Bu konular “sağlık” ve “eğitim” idi. Tabi başka konular da vardı, ama öncelikle bunlardan bahsetmek gerekir. Çocuğuna bakım yollarını bilen, belli bir sağlık bilgisine sahip anne modeli ve çocuğuna iyi bir eğitim, ahlak anlayışı veren anne modeli... Çocuk yetiştirmek alelade bir iş olmamalıydı ve bu konuda en büyük sorumluluk annelere düşmekteydi.

Devletin kuruluşunun ilk yıllarında en büyük sorun çocuk ölümleri idi. Çocuk ölümlerinin azalması için annelere de büyük bir görev düşüyordu. Kadınlar yeni doğan ve çocuk sağlığı konusunda bilinçlendirilmeye çalışıldı, çocuğa bakım yolları öğretilmek istendi. Bu yolla çocuk ölümlerinin önüne geçilmek istendi. Çocuk nasıl beslenir, hasta çocuğa nasıl davranılır, hijyen kurallarında nelere dikkat edilir bunlar sağlık propagandaları dahilinde kadınlara öğretilmeye çalışıldı.

Kadının, eğitim konusunda bilinçli olması rejim tarafından arzulanıyordu. İlk terbiye aile içinde özellikle anne tarafından verildiği için kadına da önemli görevler verilmişti. Kadının vereceği iyi bir terbiye ve eğitimle çocuk, toplumda faydalı bir unsur olabilirdi. Toplumsal dönüşümün anahtarı olarak görülmüştü Türk kadını. Bunu Mustafa Kemal Atatürk’ün bir cümlesi ile destekleyelim isterseniz: “Kadınlarımız hatta erkeklerden daha çok münevver, daha feyizli, daha bilgili olmaya mecburdurlar. Eğer hakikaten milletin anası olmak istiyorlarsa…”

NÜFUSU ARTIRMAK İÇİN TEŞVİKLER

• Cumhuriyetimizin ilk yıllarında evlilik teşvik ediliyor. Hatta eserinizden bekarlık vergisi tartışmalarının bile yapıldığını öğreniyoruz. Bekarlar pek sevilmiyor galiba…

Bu soruyu duyunca yüzümde bir tebessüm belirmiyor değil. Doğru! Cumhuriyetin ilk yıllarında evlilik teşvik ediliyor. Evliliklerin teşvik edilmesi aile politikaları ile ilgili bir durum. Fakat bekarlık vergisi bu politikanın bir parçası değil. Tamamen ülkenin nüfus ve ekonomi politikaları dahilinde 1929 yılında Yozgat Mebusu Sırrı Bey tarafından öne sürülmüş bir teklifti. Bekarlardan vergi alınmasına dair bir kanun teklifiydi bu ve mesele aslında önceki senelerde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde öne sürülmüştü. Sırrı Bey böyle bir verginin yürürlüğe girmesiyle evliliklerin ve dolayısıyla doğumların artacağına inanıyordu. Bu dönemde nüfusun artırılması için çareler aranmaktaydı ve bekarlık vergisi bu doğrultuda öne sürülmüş bir teklifti. Fakat kabul gören bir teklif değildi. Hatta o yıllarda bu konu çok tartışılmış, gazetelere yansımıştı. Bu dönemde evliliklerin azaldığına dair algılamalar söz konusu idi. 1929 ekonomik buhranı sonrasında toplumda genel anlamda yaşanan geçim sıkıntısı evlenmek isteyen çiftlerin evlilik planlarını bir süreliğine bozmuştu, diyebiliriz.

SAĞLIKLI, VATANSEVER, AHLAKLI ÇOCUKLAR

• Çocuk yetiştirirken hangi ilkeler öne sürüldü? Özellikle Atatürk döneminde hangi sonuçlar alındı?

Çocuk yetiştirilirken çeşitli ilkeler saptanmıştı. Sağlıklı, gürbüz, ahlaklı, iyi eğitimli, yardımsever, vatanını seven, iktisadi erdemleri olan çocuk yetiştirilmesi isteniyor. Hepsinin yüzde yüz başarıya ulaştığını veya ulaşmadığını söyleyemeyiz. Ama şunu söyleyebiliriz ki bugün sağlıklı, ahlaklı, kendi milli değerlerine sahip olan bir nesile sahipsek bunu bu dönemde ortaya atılan ilkelere ve cumhuriyetin çocuk politikasına borçluyuz. Çocuk politikası üretmek sanıldığı gibi kolay değildir. Bu politikaları uygulamak ve istenilen sonuçlara ulaşmak büyük özveri ve zaman ister.

• Eserinizde Gürbüz Türk Çocuğu Mecmuası üzerine özellikle duruyorsunuz. Bu derginin yayın çizgisinden bahsetmenizi rica ederim.

Gürbüz Türk Çocuğu Mecmuası, Türkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti’nin yayın organı idi. Gürbüz Türk Çocuğu Mecmuası, Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren “çocuk meselesini” gündemde tutarak meseleye toplumsal bir çözüm aramıştı. Dergide çocuk hayatını geliştirmek için çok önemli yazılar yayınlanmıştı. Eğitim, edebiyat, sağlık, siyaset alanında tanınmış simalar bu dergide yazılar kaleme almıştı. Ruhen ve bedenen sağlıklı nesillerin yetiştirilmesi konusunda aydınlatıcı yazılar yer almış, derginin düzenlediği gürbüz çocuk yarışmaları ile aileler sağlıklı çocuk yetiştirme konusunda rekabete sokulmuştu. Bu dergi en çok da çocuk himayesi üzerine eğilmiş, kimsesiz çocukların korunması ve yetiştirilmesi için toplumda sosyal bir duyarlılık yaratmaya çalışmıştı.

GÜNDÜZ BAKIMEVLERİ İLKELERİ

• Himaye-i Etfal Cemiyeti’nin çalışmalarının altını özellikle çiziyorsunuz? Bu Cemiyet’e öncülük eden isimler kimdi? Neler yaptı?

Himaye-i Etfal Cemiyeti 1921 yılında Ankara’da kurulmuştu. Ülkenin aile ve çocuk meselesine yönelik sıkıntıların giderilmesi için çalışmalar yapan bir kurumdu. Kimsesiz, bakıma muhtaç ve hasta çocukların himayesi konusunda çalışmalar yapılmıştı. Dr. Mehmet Fuad Umay, cemiyete öncülük eden isimdi. Kendisi tıp doktoru ve aynı zamanda mebustu. Kendisi Türkiye’de çocuk ölümlerinin önüne geçmek için en önemli girişimlerde bulunan çok önemli bir aydın idi.

Cemiyet, açtığı müesseselerle bir yandan ihtiyaç sahibi olan çocuk ve annelere yardım elini uzatmış diğer yandan da doktorlarıyla, gönüllü çalışanlarıyla, öğretmenleriyle ve yayınlarıyla kentten kırsala her kesime sesini duyurarak hizmet götürmüş ve adeta milli bir vazifeyi yerine getirmiştir. Kurumun bünyesindeki Süt Damlası ile sıhhi süt dağıtımı yapılmış, Doğumevleri ile çocuk muayene ve tedavileri yapılmıştı. Kurumda güneş banyoları gibi uygulamalar yapılmıştı. Gündüz bakımevleri ve kreşleri ve Ana Kucakları ile çocuk himaye ve bakımında fayda sağlamışlardı.

CUMHURİYET İDEALİNDEKİ ÇOCUK

• Edebiyat ve fikir tartışmalarında aile ve çocuk konusu nasıl işlendi?

Fikir tartışmalarında çocuk ölümleri, himayesi, beslenmesi, eğitimi, işçi çocuklar, çocuk sağlığı, ebeveynlerin ve devletin çocuk üzerindeki hakları gibi konular işlendi. Çocuğa dair birçok mesele masaya yatırıldı ve çözümler arandı. Kadınlar ile ilgili olarak ise en çok kadınların çalışma hayatına girişi ve siyasal hak kazanımları konusunda yaşanan sorunlar tartışıladurdu. Bir de modernleşme rüzgârları içerisinde Türk kadınlarının özenti yaşamları sorgulandı. Yazarçizerler, bazı kadınların rejimin ortaya koyduğu “ideal kadın” çizgisinden çıktığını fark ettiklerinde onların giyim, kuşam, davranış tarzları ve çocuğuna bakımı gibi konularda tartıştılar.

• Çocukların milli bayramlarda “Kavga etmeyen, anne baba istiyoruz”, “Bahçe, park isteriz”, “Azarlama”, “Temiz su, bol gıda” gibi pankartlarla toplumu göreve çağırdığı pankartlar taşıdığını görüyoruz. Cumhuriyetin istediği çocuk tipi nasıldı?

Genel olarak her bir rejimin kendi özelliklerine uygun bir çocuk tipi istediğini biliyoruz. Cumhuriyet rejimi de kendine has bir çocuk görüntüsüne sahip olmak istedi. Bedenen ve ruhen güçlü, iyi yetişmiş, milliyetçi, ahlaklı, mutlu, sevgiyle büyüyen çocuklar yaratılmak isteniyor. Çocuk geleceğin teminatı, vatanın bekçisi, milletin temeli olarak algılanıyor. Rejim, güçlü, sağlıklı, gürbüz çocuklar yaratacak ve yarattığı nesille daima ayakta duracaktı. Modern, eğitimli ve Atatürk devrimlerine sahip çıkacak bir çocuk tipi istenmişti.