Dünyanın porselen başkenti: Jingdezhen

Jingdezhen, uzun porselen yapımı tarihi, gelişmiş porselen imalat sistemi, mükemmel porselen yapım teknikleri ve birbirinden güzel porselen eserleriyle tüm dünyaya ün salmıştır.

Jingdezhen, porselenle doğdu, porselenle bir şehir oldu, porselenle gelişti ve porselenle ünlendi. El yapımı porselen üretilen bir kasabadan, yurt içi ve yurt dışında tanınan tarihî ve kültürel bir şehre, dünyaca ünlü porselen başkentine dönüşen Jingdezhen, sadece Çin kültüründe parlak izler bırakmakla kalmayıp, insanlığa büyük katkılar yaptı.

ÇİN PORSELENİNİN GELİŞİMİ

Dünya üzerindeki en eski çömlek, Çin’in Jiangxi eyaletinin Wannian Xianren mağarasında bulundu ve 20 bin yıl öncesine ait. Shang Hanedanı döneminde Zhejiang ve Jiangxi eyaletlerindeki porselen eserler, bu bölgelerin temel olarak porselen üretecek koşullara sahip olduğunu gösteriyor. Zhejiang eyaletinin Shaoxing kentine bağlı Shangyu ilçesindeki Shang ve Zhou hanedanları döneminden kalan ocaklarda seladon keşfedildi. Doğu Han Hanedanı döneminde porselen pişirme teknikleri gelişti. Jiangxi eyaletindeki Hongzhou ocağında üretilen seladonda, gerçek porselen standartlarına ulaşıldı. Üç Krallık, Jin, Güney ve Kuzey hanedanları dönemlerinde ülkenin güney bölgelerinde seladon üretimi gelişmiş bir düzeye çıktı. Bu arada, Zhejiang eyaletindeki Yue ocağı da giderek önem kazandı. Sui ve Tang hanedanları döneminde ülkenin güney bölgelerini Yue ocağından seladon, kuzey bölgelerini ise Xing ocağından beyaz porselen temsil ediyordu. Song Hanedanı ile Çin porseleni hızlı bir gelişme dönemine girdi. “Ding, Ru, Guan, Ge ve Jun” olmak üzere beş ünlü ocak bir arada varlığını sürdürüyordu. Tek renkli porselen üretiminden siyah sırlı, mavimsi beyaz sırlı ve boyalı porselenlerin üretimine geçildi. Yuan Hanedanı’nda ise porselen üretiminde bir dönüşüm başladı. “Fuliang Porselen Ofisi”nin kurulması, Jingdezhen’de porselen imalatının oluşumu ve gelişimi için yararlı koşullar yarattı. Bu dönemde Çin’in diğer bölgelerindeki porselen ocakları küçülmeye başlarken, Jingdezhen’deki ocaklar, çeşitli alanlarda inovasyon yaparak gelişme sağladı. Ming ve Qing hanedanları dönemlerinde Jingdezhen’deki porselen endüstrisi altın dönemine girdi; hem porselen üretimi hem de porselen kalitesinde zirveye ulaşıldı. Jingdezhen, bir porselen üretim merkezi, daha sonra da porselen başkenti hâline geldi.

JİNGDEZHEN’DE PORSELEN ÜRETİMİNİN TARİHİ

Song Hanedanı döneminde, Jingdezhen, zarif ve güzel mavimsi beyaz porseleniyle ün saldı. Sır rengi, beyaz içinde mavi, mavi içinde beyaz idi. Sır altına desen oyma ve baskı yapma teknikleriyle de parlak ve güzel bir görünüş elde edildi.

Jingdezhen’de porselen üretimi uzun bir geçmişe sahip. Tarihî kayıtlara göre, “Xinping’deki (Jingde’nin eski adı) çömlek üretiminin geçmişi Han Hanedanı’na dayanıyor.” Güney-Kuzey hanedanları Chen döneminde Xinping’deki porselenler saraya hediye olarak sunulmaya başlandı. Tang Hanedanı’nda Wude döneminde (621), Jingdezhen’den Tao Yu adlı bir kişi, ürettiği porselenleri saraya hediye olarak sundu. Porselenden yeşim gibi maviye çalan beyaz ışıklar yayılıyordu. Arkeolojik veriler, Beş Hanedan döneminde Jingdezhen’deki ocaklarda pişirilen mavimsi beyaz porselenin çoğunluğunun kalitesinin yüksek olduğunu gösteriyor. Mavimsi beyaz porselen, imparatorlar, vezirler ve edebiyatçılar tarafından da beğeniliyordu. Song Hanedanı’nda İmparator Zhengzong, porselen üretimiyle ün kazanan bu kasabaya hüküm döneminin ismi olan “Jingde” ismini verdi. Jingdezhen kasabasındaki porselenin şöhreti bu tarihten itibaren tüm dünyaya yayılmaya başladı. Yuan Hanedanı Zhiyuan 15. yılında (1278 yılı) İmparator Kubilay Han, Jingdezhen’de “Fuliang porselen ofisi”ni kurdu. Porselen üretiminden sorumlu ofis, imparatorluğa hizmet sağlayacak tek resmî porselen ofisi oldu. Ofisin idaresi altında Jingdezhen’de porselen taşının Çin kiliyle (kaolin) kaynaştığı yöntem kullanılarak büyük porselenler üretildi. Ayrıca mavimsi beyaz porselenin dışında, kırmızı sır, mavi sır ve turkuaz mavi sırlı gibi farklı türler de oluştu. Ming Hanedanı’nın ilk dönemlerinde Jingdezhen’de saray porseleni atölyeleri kuruldu. İmparatorluk, porselen üretiminden sorumlu müfettiş atarken, imparatorun ve vezirlerin ibadetleri ve günlük kullanımı için porselen üretilmesine büyük yatırım yaptı. Ürünlerin çoğunu ise mavimsi beyaz porselenler oluşturuyordu. Ming Hanedanı’nda Yongle ve Xuande dönemlerinde porselen pişirme tekniklerinde zirveye ulaşıldı. Bu tarihten sonra boyalı porselenler de yaygınlaşmaya başladı.

Chenghua dönemindeki Doucai (kontrast renkler), sıraltı mavisi beyazın sır üstü çeşitli renklerle kaynaştığı boyalı porselen üretim tekniğinin temsilcisi olarak biliniyordu. Chenghua döneminde Doucai tekniğiyle yapılan tavuk desenli kâse zarif ve değerlidir. Jiajing döneminden sonra ise özel ocaklar hızla gelişti. Hem resmî hem de özel ocaklar dışarıdan da edindikleri bilgilerle inovasyonlar gerçekleştirdi. Qing Hanedanı döneminde, imparatorların kullanacağı porselenleri üreten atölyeler kurdu, porselen üretimini denetim altına almak için özel müfettişler gönderildi. Bu müfettişlerden en ünlüsü ise Tang Ying idi. Onun denetimi altında birbirinden zarif ve güzel, zengin çeşitlerde porselenler üretildi. O zamanki resmî ocaklara “Tang ocakları” da denirdi. Tang Ying, imparatorun emriyle “Resimlerle Porselen Üretimi” adlı bir kitap hazırladı. Kitapta, porselen üretim sürecindeki 20 prosedür anlatıldı. Bu, Çin’de porselen üretim tekniği hakkındaki ilk sistematik eser oldu.

GELENEKSEL PORSELEN ÜRETİM TEKNİĞİ

Jingdezhen’de ileri derecede uzmanlık gerektiren porselen yapımı, esas olarak dört bölüm ve 72 işlemden oluşuyor. Bu bölümlerden ilki hammadde ile ilgili işler. Başlıca hammaddeler arasında Çin taşı petuntse, Çin kili (kaolin), sır ve tuğla kutular bulunuyor. İkinci bölüm, şekillendirme işleri. Başlıca prosedürler, yoğurma, kili şekillendirme, elle baskılama, boyama ve sırlamadan oluşuyor. Üçüncü bölüm ise pişirme işleri. Bu aşama, ocakları doldurma, pişirme ve ürünleri ocaktan çıkarma prosedürlerinden oluşuyor. Dördüncü bölüm ise boyama. Bunlar dışında, üretimde kullanılan malzemeler ve araçların satışı ve ulaştırılması gibi işleri kapsayan destekleyici alanlar da bulunuyor.

NİÇİN DÜNYANIN PORSELEN BAŞKENTİ OLDU?

Jingdezhen, seramik üretiminde ihtiyaç duyulan doğal koşullara sahip. Porselen hammaddeleri olan Çin taşı ve Çin kili açılarından büyük rezervlere sahip olan bölgenin bir başka avantajı da su sisteminin gelişmiş olması. Bölgenin ana nehri olarak bilinen Changjiang, porselenlerin Jingdezhen’den yurt içine ve yurt dışına satışı için ana kanal işlevi gösterdi.

Jingdezhen’deki porselen üretimi Tang Hanedanı döneminden bugüne kadar aralıksız sürüyor. Jingdezhen, porselen üretimi açısından en uzun geçmişe, en büyük ölçekli ve gelişmiş endüstriyel sisteme ve en güzel porselen eserlere sahip kent hâline geldi. Bu sadece Çin’de değil, tüm dünyada eşi görülmemiş bir durum.

Farklı hanedanlar, Jingdezhen’deki porselen üretimine büyük önem verdi. Song Hanedanı Jingde dönemi 1. yılında (1004) İmparator Zhenzong, imparatorlukta kullanılan porselenlerin üretimini denetlemek üzere memurlar gönderdi.

Kasabaya hükümranlık yılının ismi olan “Jingde” ismi verildi. Yuan Hanedanı döneminde ise “Fuliang Porselen Ofisi” açıldı. Ming ve Qing hanedanları döneminde de Jingdezhen’de imparatorluğa ait ocaklar ve atölyeler kuruldu. Porselen endüstrisinin genişletilmesi ve geliştirilmesi ilerletildi. Antik dönemden beri Jingdezhen, Deniz İpek Yolu’nun önemli başlangıç noktalarından biri. Sadece benzersiz porselen ürünler değil, gelişmiş porselen yapım teknikleri de dünyanın dört bir köşesine buradan yayıldı. Böylece Jingdezhen’in tüm dünyaya yayılan “porselen başkenti” unvanı tescillenmiş oldu.

MÜZELERDEKİ JİNGDEZHEN PORSELENLERİ

Jingdezhen porselenlerinin ihracatı ilk olarak Song Hanedanı döneminde başladı. Günümüzde, dünyaca ünlü müzeler, bu döneme ait mavimsi beyaz porselenleri koleksiyonlarında bulunduruyor.

Yuan Hanedanı döneminde denizaşırı ticarete büyük önem verilirken, porselen ihracatının hem miktarı hem de kalitesi Song dönemine kıyasla büyük ölçüde arttı. Ayrıca, İslam ülkelerinde yaşayanların alışkanlıklarına yanıt vermek için büyük kavanozlar, şişeler, tabaklar ve yemek kapları üretildi.

Topkapı Sarayı ve İran Ulusal Müzesi’nde çok miktarda ve son derece değerli Yuan Hanedanı döneminde üretilmiş büyük mavi beyaz porselen kaplar saklanmaktadır. Bunun dışında, İngiltere’deki Percival David Vakfı’na ait Yuan döneminden mavi-beyaz bulut ve ejderha desenli şişe, Zhizheng dönemine ait en değerli eserlerdendir.

16. yüzyıldan sonra İngiltere, Portekiz ve Hollanda gibi ülkeler, Doğu Hindistan Şirketi aracılığıyla Jingdezhen’in porselenlerini Avrupa’nın ve dünyanın dört bir yanına gönderdi. 18. yüzyılın başında İngiltere, Fransa, Hollanda, Danimarka ve İsviçre gibi ülkeler, Guangzhou’da kurdukları şirketlerle Jingdezhen porselenlerinin Avrupa’daki satışlarında zirveye ulaşılmasını sağladı. British Museum, New York Metropolitan Museum of Art, Newark Museum, Tokyo Ulusal Müzesi, Guimet Museum of France ve Dutch Museum’un koleksiyonlarında Jingdezhen’den kaliteli Ming ve Qing porselenleri yer almaktadır.

Mavimsi beyaz porselen ve sırüstü renkli porselenlerin üzerinde hem geleneksel Çin desenleri, hem de başta armalar, gemiler ve limanlar olmak üzere Çinli ressamlar tarafından Avrupa’daki eserlerden esinlenilerek tasarlanan desenler de yer almaktadır.

MODERN JİNGDEZHEN PORSELENİNDE YENİLİK

Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra Jingdezhen porseleni yeni bir canlılık kazandı. Şekillendirme konusunda mekanik pres yönteminin kullanılmasıyla üretim verimliliği önemli boyutta artırıldı. Desenler açısından da sürekli yeniliğe gidildi.

Sulu boya şeftali çiçeği tekniğinin yanı sıra, Wang Bu’nun yarattığı geleneksel mürekkep resim tekniğinin mavimsi beyaz renkle kaynaştığı yöntem, daha önce eşi görülmemiş bir dekor uygulaması yaratmıştır.

Gökkuşağı sır, gül moru sır, yakut kırmızısı sır ile çeşitli yüksek sıcaklıktaki renkli sır çeşitleri ortaya çıkmıştır.

*Jingdezhen Çin Porselenleri Müzesi çalışanı