Küresel değişimin eşiğinde Afrika! Türk-Rus işbirliği olasılığı var mı?

Türkiye, Afrika'daki konumunu güçlendirmeye devam ediyor. Cezayir Cumhurbaşkanı Abdülmecid Tebbun'un üç günlük Türkiye ziyareti 16 Mayıs'ta sona erdi. Tebbun’un resmi ziyaretinin en önemli boyutu, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile teatisi ve madencilik, eğitim ve kültür, çevre koruma ve savunma işbirliği alanlarında birçok anlaşmanın imzalanmasıydı.

Türkiye Cumhurbaşkanı, “Afrika kıtasında barış ve istikrarın sağlanmasında önemli rol oynayan iki ülke olarak savunma sanayii işbirliğini güçlendirmeye kararlıyız.” dedi.(1)

Cezayir, sanayi ve savunma potansiyeli açısından Kuzey Afrika'nın kilit ve en güçlü ülkesidir. Türkiye-Cezayir işbirliğinin güçlendirilmesi ve yoğunlaştırılması, Afrika ülkelerinin sömürgeci güçlerin kontrolünden kurtulması ve kalkınma için yeni ortaklar arayışı şeklindeki küresel ölçekte yaşanan sürecin bir parçası.

KOLONYALİZMDEN NEOKOLONYALİZME

Afrika'nın 1945'ten sonra başlayan dekolonizasyon sürecine rağmen, çoğu Afrika ülkesi on yıllarca eski sömürgecilerine bağımlı kalmayı sürdürdü. Sömürge döneminde şekillenen bu ülkelerin ekonomilerin temel yapısı eski metropollerin pazarlarına ve imalat sanayilerine odaklanan küresel işbölümünde kesin olarak tanımlanmıştı ve belirli kaynakların ve tarımsal hammaddelerin tedarikçileri olma rolüyle sınırlıydı. Öte yandan bu ülkelerde iktidara gelen seçkinler, ailelerinin yaşadığı ve halen yaşamakta olduğu metropollerde yetiştirilmişti. Bu seçkinler, kaynak arzından elde ettikleri sermayeyi ülkelerinin kalkınmasına yatırım yapmakta kullanmadılar. Üstelik, insan sermayesine yatırım yapılmaması, emeği son derece ucuz hale getirdi ve bu da Afrika tarafından sağlanan hammaddeleri daha da ucuz hale getirdi: Afrika elmasları, uranyum ve kakaonun ham, işlenmemiş hali neredeyse hiç pahasına elden çıkarılırken bu maddelerin işlenmiş ürünleri istisnai kâlar getirecek şekilde satılabiliyordu. Afrika uranyumu, Fransa'nın enerji endüstrisinin ve savunma gücünün (nükleer devlet statüsü) temeli oldu.

Bu şekilde; Afrika’dan Avrupa'ya ucuz hammadde, ucuz emek ve sermaye ihracatıyla Batı Avrupa ülkelerinin refahı ve güçlendirilmesi yönünde çalışan, Afrika ekonomilerinin dış aktörler tarafından kontrol edildiği bir süper-sömürü kısır döngüsü oluştu.

19. yüzyılın başlıca sömürgeci güçleri olan Fransa ve Birleşik Krallık, Afrikalı seçkinler üzerindeki kontrollerini hala koruyorlar. Yukarıda belirtilen faktörlere ek olarak; Birleşik Krallık kültür ve eğitim "yumuşak gücünü”, kıta genelinde faaliyet gösteren bir özel askeri şirketler ağını ve küresel bir devletlerarası kuruluş olan Milletler Topluluğu’nu (Commonwealth of Nations) kullanıyor. Fransa ise Batı Afrika'nın para birimi olarak CFA frankı, doğrudan askeri güç (Fransız birlikleri) ve ECOWAS entegrasyon organizasyonu üzerinde kontrol yoluyla etkisini sürdürüyor.

Fransızların eski koloniler üzerindeki kontrol yapıları, İngilizlerinkine göre daha az esnek. Bu, yeni sömürgeci denetimden en aktif şekilde kurtulmaya çalışan bölgelerin neden Fransa'nın geleneksel nüfuz alanındaki bölgeler olduğunu büyük ölçüde açıklıyor.

AFRİKA UYANIŞI

13-15 Mayıs tarihlerinde Mali ve Çad'da Fransız yeni sömürgeciliğine karşı kitlesel mitingler düzenlendi. Bamako ve N'Djamena'da binlerce kişi Afrika'daki Fransız birliklerinin varlığını ve Paris'in ülkelerini kontrol etme girişimlerini protesto etti.

Daha önce Mali, Gine ve Burkina Faso Fransız kontrolünden çıkmış, sokak protestolarının desteklediği vatansever askeri ayaklanmalar, Fransız yanlısı seçkinlere karşı orduları iktidara getirmişti. Bu ülkelerin içinde en ciddi güvenlik sorunu yaşayan Mali, en devrimci değişimleri gerçekleştirdi. Şu anda uluslararası toplumun en çok ilgisini çeken de Mali.

Mali'deki Fransızlar teröre karşı etkin bir mücadele sağlayamadı. Ayrıca Fransızlar, altın zengini ülkenin sömürülmesini kolaylaştırmak için Mali ordusuna yeterli fon sağlamadı. Paris yönetimi, kuzeydeki ayrılıkçıları destekledi ve teröristlerin eylemlerine kayıtsız kaldı. Sonuç olarak Mali, destek için yüzünü Rusya'ya döndü. Geçen yıl Paris, askeri birliğini Mali'den çekmeye karar verdi. Ocak ayından bu yana Fransa, ECOWAS ülkeleriyle birlikte Mali'ye ekonomik yaptırımlar uyguluyor. Buna rağmen Mali halkı, geçen hafta sonu Bamako'da düzenlenen mitingin gösterdiği gibi, Fransa'nın meydan okuması karşısında ülkelerinin egemenliği için mücadelede eden liderlerini destekliyor.

Mali'deki miting, büyük olasılıkla Fransa'nın desteklediği bir darbe girişimini önleme zemininde gerçekleşti. 11-12 Mayıs gecesi, bir grup subay, bir darbe düzenlemeyi planladı. Mali güvenlik güçlerinin uyanıklığı ve dikkati, darbecilerin Bamako hükümetini devirme planlarını engelledi.

Çad’da ise durum farklı. Bir yıl önce, evvelden beri Fransızlar tarafından desteklenen diktatör Idriss Déby, isyancılarla girdiği bir savaşta öldürüldü. Görünen o ki, ülke ancak şimdi “buzlarını eritiyor” ve gerçek bir değişim yoluna giriyor. Çad, dünyanın en yoksul ve yozlaşmış devletlerinden biriyle dünyanın en az gelişmiş ülkelerinden biri.(2)

Mali, Orta Afrika Cumhuriyeti, Gine ve Burkina Faso'dan farklı olarak Çad, Paris'in neokolonyal yönetim sistemi olan "Françafrique" için sistemik bir öneme sahip. Yetkililerin, protestoların örgütleyicilerinden beşini çoktan tutuklatmış olması şaşırtıcı değil.(3)

Afrika kıtası, Fransa'nın nüfuz krizini işaretleyen Fransa karşıtı protestoların etkisinde. Afrikalı seçkinler ve karşı seçkinler, karşılarında diğer uluslararası güçlerle kârlı ve en önemlisi egemenliğe saygılı bir işbirliği olasılığını gördüklerinde, eski sömürgeleri kontrol etme yöntemleri etkisiz kalıyor.

BATI’YA ALTERNATİFLER

Afrika'da Fransız ve genel olarak Batı egemenliğine alternatifler noktasında, araştırmacıların ilk dikkat yönelttiği ülkeler genellikle Rusya ve Çin oluyor. Çin’in Afrika’daki varlığı açıkça ortada. Yeni ekonomik süper güç; büyük ölçekli altyapı projeleri ve cömert krediler sunuyor, ülkelerin iç politikasına müdahale etmiyor, "insan hakları” çevresinde bahaneler bulmaya çalışmıyor ve karşılıklı yarar sağlayan işbirliğine göre hareket ediyor.

Rusya ise, Orta Afrika Cumhuriyeti'ndeki durumu başarılı bir şekilde istikrara kavuşturması, terörle mücadelede Mali'ye sunduğu yardım ve Libya'daki faaliyetleriyle dikkat çekiyor. Protestocular, Afrika’da Fransız yönetimine karşı Rus bayrakları taşıyor. Olağanüstü bir görüntü.

Nisan ayında, ABD Temsilciler Meclisi’nde yapılan oylamadan bir beyanname çıktı: “Bu yasanın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren en geç 90 gün içinde, Dışişleri Bakanlığı, Rusya Federasyonu'nun ve vekillerinin Afrika'daki habis etkisine ve faaliyetlerine karşı koyacak planın ana hatlarını ortaya koyan bir strateji geliştirip ilgili kongre komitelerine sunacaktır.”(4)

ABD, Rusya'nın Afrika'daki varlığından ciddi endişe duyuyor. "Afrika'da Habis Rus Faaliyetleriyle Mücadele Yasası", Kongre'ye Rusya'ya yakınlaşan Afrika ülkelerini soruşturma yetkisi verecek. Rusya’nın askeri faaliyetleri ve Rus iş insanlarının Afrika’daki yatırımları, bağlantıları ve finansal akışları izlenecek.

Fakat çok daha güçlü olmasına ve Afrikalılarca da çok daha olumlu görülmesine rağmen Türkiye'nin Afrika’yla çok katmanlı işbirliği, daha az görünür durumda. Türkiye aynı anda birden fazla cephede çalışıyor.

Diplomasi: Ankara, 43 büyükelçiliğiyle (Afrika Birliği'nde 55 ülke var) şu anda Afrika'daki en yoğun diplomatik ağlardan birine sahip. Türkiye, Libya'daki diplomatik çözümde kilit bir aktör.

Askeri ve teknik işbirliği: Türkiye, Libya'da etkinliğini kanıtladı. Askeri danışmanları ve silahları, General Hafter'in Trablus'a yönelik saldırısını durdurmaya yardımcı oldu. TÜRKSOM üssü, Somali ve Afrika Boynuzu'ndaki Türk askeri varlığının kalesi. Üs, Somali ordusuna eğitim veriyor ve bölgedeki Türk çıkarlarına koruyor. Türk askeri teçhizatı, özellikle de insansız hava araçları, giderek daha fazla devletin ilgisini çekiyor: Fas, Benin, Nijerya, Nijer, Burkina Faso, Çad, Etiyopya ve Angola.(5)

2020'de Ankara, Nijer ile gelecekte askeri bir üssün açılmasını ihtimalini de içeren bir askeri işbirliği anlaşması imzaladı. Nijer Fransa'nın etki alanında. Fransız nükleer santralleri için ana uranyum kaynağı ve Fransız birliklerinin Mali'den çekilmesinden sonra Fransız varlığının Afrika’ya giriş kapısı.

Ekonomi: Türkiye-Afrika ticareti, 1998'den bu yana beş kat artarak yaklaşık 25 milyar ABD Doları seviyesine ulaştı. Kıtanın her yerinde Türk şirketleri var. Bunlar arasında sadece ekonomik devler değil, aynı zamanda küçük ve orta ölçekli işletmeler de bulunuyor. Türkiye, Afrika'yla küçük şirketler düzeyinde birçok bağlantıya sahip, bu da ilişkiyi oldukça istikrarlı kılıyor.

İnsanî alan ve kültür: Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA), 22 Afrika ülkesinde faaliyet gösteriyor. Türkiye Maarif Vakfı, Afrika'da 25 ülkede 175 kurumuyla 17.500'ün üzerinde öğrenciye eğitim veriyor.

Rusya’nın güvenlik, Çin'in ekonomik kalkınma yönünden Afrika ülkelerine sağladıklarını Türkiye, hem güvenlik hem de uzun vadeli kalkınmanın yanı sıra verimli işbirliği, büyüklü küçüklü işlerin geliştirilmesi ve insanî ve kaliteli eğitim projeleriyle sunabilir.

LİBYA: BATI'NIN ELİYLE BİR FELAKET VE TEK ÇIKIŞ YOLU

Türkiye'nin Afrika'daki etkin politikasının ve özel statüsünün bir örneği Libya. Batı'nın Libya'yı işgalinden sonraki 10 yıl boyunca ülke, savaşların ve çatışmaların büyük acılarını yaşadı. Libya'yı istikrara giden bir yola sokan ise Kasım 2018'de Trablus ile Ankara arasında karşılıklı yarar sağlayan anlaşmaların imzalanması oldu. Türk askeri danışmanları ve Türk silahları Libya'nın ele geçirilmesini engelledi, böylece savaşı 2019'da fiilen durdurdu. Türkiye'nin müdahalesi Libya’da barış görüşmelerine ve istikrar sürecine ivme verdi.

Ancak şimdi Libya bir kez daha kargaşa içinde. Şu anda ülkede iki ayrı hükümet birbirine karşı çıkıyor. Bunlardan biri, ülkenin doğusundaki parlamento olan Temsilciler Meclisi'nin görevlendirmesiyle kurulan Fethi Başağa hükümeti. Diğeri, Trablus’taki Abdulhamid Dibeybe hükümeti. Dibeybe hükümeti, Aralık 2021'deki seçimler için Birleşmiş Milletler himayesinde kuruldu ama kurulma amacına vasıl olamadı.

17 Mayıs'ta Başağa’nın Trablus'a gelmesiyle destekçileri ve muhalifleri arasında çatışmalar çıktı. Başağa, Trablus'ta bir basın toplantısı düzenlemeyi ve anlaşılan hükümeti için Trablus’ta da çalışmalara başlamayı planlamıştı.

Sonuçta Başağa, Trablus'tan çekilmek zorunda kaldı. Gücü ele geçirme girişimi başarısız oldu. Diğer taraftan Dibeybe de Başağa'yı başbakanlık iddiasından vazgeçmeye zorlayamıyor. Başağa, Hafter'in Libya Ulusal Ordusu tarafından destekleniyor. Libya parçalanmış durumda ve bir uzlaşma imkansız görünüyor. ABD'nin diyalog girişimleri de başarısız oldu. ABD’nin ve Birleşmiş Milletleri Libya'da temsil ettiği iddia edilen ABD'li diplomat Stephanie Williams'ın diyalogla değil, Türkiye ve Rusya'nın uzun süredir kilit rol oynadığı Libya üzerinde kontrollerini kurmakla ilgilendikleri açık.

Tesadüfen değil, ABD şimdi Libya'nın egemenliğini fiilen ortadan kaldırarak ülkenin petrol gelirlerini kontrol altına almaya çalışıyor. ABD, Ulusal Petrol Şirketi'nin (NOC) Libya Dış Bankası’nda (LFB) bulunan hesabındaki petrol gelirlerinin, tamamen ABD tarafından kontrol edilecek bir gelir yönetimi mekanizması üzerinde anlaşma sağlanana kadar, geçici olarak dondurulmasından yana.(6)

Libyalıların ülkerinde düzeni ve egemenliği yeniden kurmasına sadece Türkiye ve Rusya yardım edebilir. Ankara’nın Trablus'taki yetkililerle yakından bağlantısı var. Fakat ABD, Libya'daki Türk ve Rus askeri varlığına karşı çıkıyor. Washington için hem Moskova hem de “sözde müttefik” Ankara, Kuzey Afrika ve Akdeniz'deki stratejik önemi haiz olan Libya üzerinde kontrol kurma önündeki engel. Daha 2020’de, ABD Kongresi Türkiye ve Rusya'ya karşı yaptırımlar talep etmişti.(7)

Türkiye ve Rusya bir anlaşmaya vararak ABD'nin Libya’daki ve bütün Afrika'daki emperyalist politikalarına son verebilirler. İki ülke müzakere etme ve birbirlerinin çıkarlarına saygı gösterme yeteneğine sahip. İki ülke eski güçlere (Fransa, ABD, Birleşik Krallık) karşı çıkan yükselen güçler olarak, anti-emperyalist ve anti-sömürgeci tutumlarıyla Libya'da ve genel olarak Afrika'da aynı konumda. Türkiye ile Rusya’nın birlikte hareket etmesi, Ankara ile Moskova arasında seçim yapmak istemeyen, Fransa ve ABD'ye karşı her iki güçle birlikte çalışmak isteyen Afrikalıların kendi çıkarına olacaktır.

Libya’da Rus-Türk işbirliği gerçek barış için bir temel oluşturabilir, Ankara'nın konumunu güçlendirebilir ve Fransa ve ABD'nin Türkiye'yi devreden çıkarma girişimlerini boşa düşürebilir. Böylesi bir gelişme, Afrika için yeni ve çok kutuplu bir dönemin başlangıcına işaret ederek diğer Afrika ülkeleriylee de işbirliği için bir zemin oluşturacaktır.

Türkiye'nin eski Genelkurmay İstihbarat Daire Başkanı Emekli Korgeneral İsmail Hakkı Pekin’in dediği gibi:

“Türkiye ile Rusya, birbirleriyle çatışmamalı, aksine Cezayir ve Libya gibi ülkeleri de aralarına katacak şekilde işbirliği yapmalı. Libya bağlamında, sorunlarımızın çoğunu çözebilecek durumdayız. Ancak kısa vadeli kazançları seçerek birbirimizle çatışırsak emperyalizm kazanır.”(8)

DİPNOTLAR:

(1) https://www.dailysabah.com/politics/diplomacy/turkey-to-take-tangible-steps-for-deeper-ties-with-africa-fm

(2) https://www.trtworld.com/magazine/why-anti-french-protests-are-going-on-in-africa-s-chad-57182

(3) https://www.africanews.com/2022/05/17/chad-arrests-opposition-leaders-over-anti-france-protest/ However, the protests in Chad mean that France's dominance here is fundamentally shaken.

(4) https://www.congress.gov/117/bills/hr7311/BILLS-117hr7311rfs.pdf

(5) https://www.africaintelligence.com/central-and-west-africa_diplomacy/2022/04/26/cotonou-wants-turkish-drones-and-chinese-armaments-to-defend-its-borders,109780538-art.

(6)

https://www.libyaherald.com/2022/05/u-s-supports-freezing-of-libyas-oil-revenues-until-agreement-on-revenue-management-mechanism-is-reached-by-conflicting-political-stakeholders/

(7) https://foreignpolicy.com/2020/07/28/us-congress-pusshes-sanctions-turkey-russia-libya-war/. ABD Dışişleri Bakanlığı defalarca Türkiye ve Rusya'dan askeri personelini Libya'dan çekmesini talep etti. https://apnews.com/article/turkey-libya-elections-united-nations-russia-5dd10a3c818204f5baac7f2ee8e4dfe0

(8)

https://unitedworldint.com/21480-a-turkish-russian-alliance-in-libya-would-disrupt-the-american-plans/