Nusret zafer getiren mayınları böyle döşedi

Kayıtlarda Nusret Mayın Gemisi’nin mayınları Ege denizi yönünde giderken döktüğü belirtilmektedir. Bu makalede ise gerekçeler gösterilerek mayın dökme işleminin farklı bir şekilde yapıldığı ileri sürülmektedir.

Nusret Mayın Gemisi’nin 1912 yılına ait bir fotoğrafı. Gemi 4 Aralık tarihinde denize indirilmiştir.

HABERİN DEVAMI

Nusret (Nusrat) Mayın Gemisi mayınları dökmek için neden Erenköy Körfezi’ni (Karanlık Limanı) seçti? Mayınlar hangi yönde denize bırakıldı? Gemi kaptanı, göreve çıkmadan önce özellikle balıkçılardan ne tip bilgiler aldı? Mayınlar neden Çanakkale Boğazı’nın en geniş yerine dizildi? Mayınlar döşenirken boğaz akıntıları dikkate alındı mı? 107 yıl sonra akıllara takılan birçok konu ve soru var. Gözlemlere dayalı görüşlerimi aktararak, sorulara hep birlikte cevap aramaya çalışalım. Konuyu verilerle tartışmaya açarak Nusret Mayın Gemisi kahramanlarının aklından geçenleri okumaya çalışalım.

Nusret; I. Dünya Savaşı Çanakkale Deniz Savaşlarında büyük bir başarı gösteren, Malatya Arapgir’li Cevat Paşa'nın emriyle Osmanlı Donanması ve Türk Deniz Kuvvetleri'nde hizmete giren mayın dökücü bir gemidir. Asıl ismi Nusrat olan ama zamanla Nusret olarak kullanılan gemi, 1911 yılında Almanya'nın Kiel şehrinde kızağa çekilmiş ve 1913 yılında Osmanlı Donanması'na katılmıştır.

Karamenderes Nehri Kaz Dağı’ndan doğar ve çok geniş bir beslenme alanına sahiptir. Havza alanı içinde çok sayıda antik kent bulunur.

KARANLIK LİMAN HAREKÂTI

1915 ilkbaharında uzun süredir Boğaz'ın girişindeki tabyaların bombalanması, keşif uçuşlarıyla ve mayın temizleme gemilerinin faaliyetleri ile saldırıya geçeceği kesinleşen Müttefik Donanması artık saldırı için gün sayıyordu. Müstahkem Mevkii Komutanlığı 26 mayını Karanlık Liman'a dökme kararı aldı.

Karanlık Liman Harekâtı; 7 Mart'ı 8 Mart'a bağlayan gece Yüzbaşı Tophaneli İsmail Hakkı Bey ve Müstahkem Mevkii Mayın Grup Komutanı Yüzbaşı Hafız Nazmi (Akpınar) Bey komutasındaki Nusret mayın dökücü gemisi, düşman gemilerinin projektörlerine aldırmadan Anadolu yakasındaki Erenköy'deki Karanlık Liman'a mayınlarını bıraktı. Geminin çarkçıbaşısı Ön Yüzbaşı Çarkçı Ali Yaşar (Denizalp) Efendi'dir. Mayınların bırakılmasının sonrasındaki günlerde İngilizler, deniz ve hava keşifleri yapmış ama bu mayınları bulamamışlardır.

8 Mart gecesinde Türkler, İngiliz komutasındaki donanmanın haberi olmadan Erenköy Koyu'na paralel olarak 26 mayın dökmüşler ve saldırıda bulunan keşif gemileri, aramaları esnasında bunlara rastlamamışlardı. Türkler bu mayınları düşman donanmasının manevra sahasına koyarak saldırganları şaşırtmışlar ve baş döndürücü bir zafer kazanmışlardır. Nusret Mayın Gemisi tarafından o gece atılan o incecik çelik halat ucunda sallanan yirmi altı mayın savaşın kaderini değiştirmiştir.

7 Mart'ı 8 Mart'a bağlayan gece Nusret mayın dökücü gemisi Yüzbaşı Tophaneli İsmail Hakkı Bey ve Müstahkem Mevkii Mayın Grup Komutanı Yüzbaşı Hafız Nazmi (Akpınar) Bey komutasında düşman gemilerine aldırmadan Anadolu yakasındaki Erenköy'deki Karanlık Liman'a mayınlarını bıraktı.

Anadolu yakasından Çanakkale’nin en geniş olduğu alana bakış. Sarı ok Ege Denizi yönündeki genel akıntı yönünü, beyaz ok ise Erenköy Körfezinde egemen olan ters akıntı yönünü göstermektedir. Erenköy açıklarında akıntı güçsüz olduğu için burası gemi demirleme alanı olarak kullanılmaktadır.

BALIKÇILARDAN BİLGİ ALDILAR

Karamenderes Nehri (Skamander), Kaz Dağı'ndan doğar ve Çanakkale Boğazı ile Ege Denizi'nin kesiştiği bölge olan Çanakkale Boğazı'na dökülür. Taşıdığı su boğazın tuzlu suyuna göre hafif olduğu için boğazın Anadolu yakasında ters akıntı oluşturur. Boğazın tümünde; akıntı Marmara Denizinden Ege Denizi yönünde üst akıntı olduğu halde Karamenderes'in denize kavuştuğu yerden Karanlık Liman (Güzelyalı) yönünde, boğazın kalan kısmından farklı olarak ters üst akıntı oluşur.

Nusret Mayın Gemisini kullanan kahramanlarımız kanımca bu durumun farkındaydı. Mayınları Anadolu kıyısına paralel olacak şekilde dizdiler. Mayın dökme görevine başlamadan birkaç gün önce yöre balıkçıları ile görüşüp ters akıntı ile ilgili bilgileri aldıkları düşünülmektedir.

Neden Karanlık Liman? Bu ad nereden kaynaklanıyor? Sabah güneş doğduğunda Anadolu yakasında Erenköy dolayındaki yüksek tepeler nedeniyle güneş Karalık Liman (Erenköy Körfezi) alanını, sabahın geç saatlerinde aydınlatır. Sabahın erken saatlerinde ise söz konusu alan karanlıkta kalır. Kanımızca Nusret gemisinin kahramanları planlarını yaparken bu durumu da dikkate almışlardı. Düşman döşenen mayınları sabahın erken saatlerinde Erenköy Körfezi karanlık olduğu için görememişlerdi. Karanlık Liman - Erenköy Körfezinde oluşan ters akıntıyı yöre balıkçıları çok iyi biliyordu. Truvalılar ters akıntıyı kullanarak, gemilerini Ege Denizi girişindeki Karamenderes nehrinin boğaza kavuştuğu kıyıdan soktular. Ters akıntıyı arkalarına alarak boğaz içinde daha kolay ilerleyebildiler. Boğazın ters akıntısını bizlere gösteren iki gözlemimiz oldu. Karamenderes Deresi beslenme alanı Kaz Dağları’na kadar uzanmaktadır. Yoğun yağmur yağdığında derenin beslenme alanından taşınan çamurlu su Karamenderes deresinin boğaza kavuştuğu yerden Marmara Denizi yönünde (Güzelyalı- Karanlık Liman yönünde) akarak boğazın mavi suları üzerinde akıntı yönünü belli edecek şekilde bir yaygı oluşturur (Şekil 4).

Yağmurun yoğun olduğu dönemlerde Karamenderes Nehri’nin boğaza taşıdığı çamurlu su, tuzlu suya göre daha az yoğun olduğu için üstte kalır ve Erenköy Körfezi alanında Güzelyalı önlerime kadar yaklaşan bir alanda ters akıntı oluşturur.

Bilindiği gibi müsilaj oluşturan bakteriler tatlı suyu sever. Bu nedenle yazı aylarında müsilaj oluşumu Karamenderes Nehri ağzından başlayarak boğaz içine yayılmıştır. Bu işlem nedeniyle Erenköy Körfezi alanında oluşan ters akıntı bir kez daha belgelenmiştir (Şekil 5).

2021 yılı yaz aylarında Marmara ve boğazlarda müsilaj oluştuğu dönemlerde Erenköy Körfezindeki ters akıntı yönü belirgin bir şekilde kendini göstermiştir.

Bu alandaki ters akıntı oluşumunu Nusret kahramanları gibi Truvalı gemiciler de biliyordu. Bu nedenle mayın dökülmesi ters akıntı dikkate alınarak planlandı. Truva denizcileri gemileriyle Ege Denizi'nden boğaza girerken Anadolu kıyılarına (Erenköy Körfezi kıyılarına) yakın olan ters akıntıyı kullanarak boğaza girişlerini kolay hale getirmişlerdir. Boğazın Avrupa yakasından Ege Denizi yönünde akan güçlü üst akıntıdan kaçmışlardır. Erenköy Körfezindeki ters akıntılar Türk Deniz Araştırmaları Vakfı tarafından hazırlanan haritalarda gösterilmiştir (2021). Çanakkale Boğazı Ege Denizi girişinde Seddülbahir ile Erenköy arasında boğazın diğer kısımlarına göre çok geniştir. Burada genişlik 8050 metreye ulaşır. En dar yeri olan Kilitbahir Çanakkale arasında ise 1331 metredir. Erenköy Körfezinin olduğu alanda genişliğin nedeni nedir sorusuna cevabımız, faylar olacaktır (Şekil 6 ve 7)

Erenköy Körfezi’nin Anadolu yakasında kıyı çizgisini basamaklar halinde güneybatıya kaydıran doğrultu atımlı faylar vardır. Bu faylar nedeniyle kıyı belirgin bir şekilde yer değiştirmiş ve bu nedenle Çanakkale Boğazı bu alanda genişlemiştir (Perinçek 2006, Perinçek 2022).

Haritada beyaz çizgi ve oklar Nusret Mayın Gemisi’nin Erenköy Körfez alanında mayın dökme güzergâhını ve yönünü göstermektedir. Bu yorum makale yazarına aittir, tartışılabilir. Kırmızı çizgi Mayın döşenen hattı, yeşil çizgiler Anadolu yakasında bulunan fayları işaret eder.

Güzelyalı’dan Ege Denizi çıkışına kadar olan alanda Anadolu yakasında kıyıyı etkileyen 5 fay saptanmıştır. Şekillerde görüldüğü gibi fayların batı bloğu güneye kaymıştır. Jeolojide sol yanal atımlı fay olarak tanımladığımız fayların birlikte çalışması ile Erenköy Seddülbahir arası genişlemiştir.

TERS AKINTIYA GÖRE DÖŞEDİLER

360 tonluk mütevazı Nusret Mayın Gemisi güçlükle elde edilen son 26 mayını 100’er metre arayla 11. hat olarak Erenköy’de tespit edilen müttefik gemilerin manevra sahasına dökmekle görevlendirilmişti. Gece zifiri karanlıktı. Nusret siyaha boyanmış olup tüm ışıklar söndürülmüştü. Mürettebatın sigara içmesi dahi yasaktı. Gemi Erenköy açıklarında sahile yöneldi. Mayın dökme hattına girdi. Görev bittikten sonra, saat 10.30 da Müttefik gemileri boğazdan içeriye girmeye başladı. Kayıtlarda Nusret Mayın Gemisi’nin mayınları Ege denizi yönünde giderken döktüğü belirtilmektedir. Bu makalede ise gerekçeler gösterilerek mayın dökme işleminin farklı bir şekilde yapıldığı ileri sürülmektedir. Şekil 7’de belirtildiği gibi Nusret gemisi boğazda hâkim olan Ege Denizi yönündeki akıntıyı arkasına alarak Mayın döşeyeceği Erenköy Körfezine yaklaşmış daha sonra manevra yaparak Karamenderes Nehrinin yarattığı ters akıntı alanına girmiştir. Bu akıntı boğazın Ege yönündeki akıntısına göre daha yavaştır. Nusret Erenköy önlerinde (Karanlık liman alanında) ters akıntıyı arkasına alarak Güzelyalı önlerine varmış ve burada taşıdığı 26 mayını denize bırakmaya başlamıştır. Böylece gemi makinelerini çok az kullanarak, akıntı yardımıyla hareketini sürdürmüştür. Önce güçlü akıntı ile Ege Denizi yönünde hızla ilerlemiş daha sonra makinalarını çalıştırıp, mavera yaparak güçlü akıntı alanından çıkıp, gücü az olan ters akıntıyı arkasına alarak mayın döşeyeceği alana yaklaşmıştır (Şekil 7).

Bu aşamada makinaların yavaş tempo ile çalıştırıldığını düşünüyorum. Zira Çanakkale yönünde arkasından iten ters akıntı Nusret gemisinin görevini yapıp alandan ayrılması için yeterli değildi. Konu Hamit Naci Mavi Vatan Vakfı başkanı Emekli Amiral Cem Gürdeniz başkanlığında düzenlenen “Çanakkale Boğazı’nda, Nusret Mayın Gemisi İçin Anı Dalışı” toplantısında gündeme getirilmiş ve Nusret Mayın Gemisi mayın dökme işleminin kayıtlarda anlatılanlardan farklı olarak gerçekleştirildiği, mayın dökülürken Erenköy Körfezinde var olan ters akıntının dikkate alındığı vurgulanmıştır (Şekil 7). Belirtilen görüş; başta Gürdeniz Amiral olmak üzere, toplantıya katılanlar tarafından tartışmaya değer bulunmuştur. Toplantıda Nusret Mayın Gemisi Komutanı Yüzbaşı İsmail Hakkı Beyin torunu kaptan Cihat Gündoğdu ve Çarkçıbaşı Yüzbaşı Ali Yaşar Denizalp’ in torunu Atilla Denizalp, Nusret’in tarih sahnesindeki önemini anlatmışlardır (Vitamin 2022).

MAYIN PATLATAN DÜZENEKLER

Çanakkale Boğazının en geniş yeri; Karanlık Liman ve Erenköy Körfezinim olduğu yerdir. Gemiler ancak bu alanda manevra ve geri dönüş yapabilirler. Nusret kahramanları Ege Denizi'nden boğaza giren düşman gemilerinin geri dönüşlerini Karalık Liman alanından yapacaklarını düşünmüş olmalılar. Bizim yiğitlerimiz öyle uzun uzun hesap kitap yapmaz; pratik zekasını kullanır, gözlemlerini yapar ve Nusret Mayın gemisiyle dünyanın tarihini değiştirir. Düşmana 3 gemisini denizin dibine göndererek unutamayacağı dersini verir. Nusret 'in döşediği mayınlar 18 Mart 1915'te Çanakkale harekâtının kaderini değiştirmiş, ona "dünyanın en ünlü mayın gemisi" unvanını kazandırmıştı. Nusret 'in mayınları 639 kişilik mürettebatıyla Bouvet, onun ardından HMS Irresistible ve HMS Ocean zırhlılarını sulara gömmüştü (Wikipedia, 2021) (Şekil 8 ve 9).

Müttefik donanmasının gemileri boğaza girdikten sonra karşılaştığı direnç karşısında dönüş manevrası yaparken Nusret Mayın Gemisi’nin mayınlarına çarpmış ve Müttefik donanmasının Bouvet, Ocean ve Irresistible adlı gemileri savaş dışı kalacak şekilde zarar görmüş ve batmıştır (Malumat 2020).

Fotoğrafta görülen HMS Irresistible 8 Mart saat 16.15 de mayına çarparak batan 2. Gemi oldu. Saat 13.47 de Fransız Bouvet ve 18.05 de Ocean gemisi Nusret tarafından dökülen mayınlara çarparak batan gemiler listesinde yerini aldı.

HMS Inflexible ise savaş dışı kaldı. Çanakkale zaferinde önemi büyük olan Nusret Mayın Gemisine ait 26 mayından biri olduğu düşünülen bir mayın, bölgede dalış yapan bir balıkadamı tarafından görüntülendi. Boğazın Ege’ye açılan kısımlarında Gelibolu sahil şeridinde kıyıdan yaklaşık 100 metre açıkta ve 15 metre derinlikte, üzeri deniz canlıları tarafından örtülmüş olarak bulunmuştu. Mayının patlamasını sağlayan düzeneklerin de üzerinde olduğu gözlenmişti (Kaynak; Gazete Vitamin, 2020). Gemi 1962'de özel kişilerce satın alınmış, Kaptan Nusret adıyla kuru yük gemisi olarak hizmet vermiştir. 1990 yılında Mersin açıklarında alabora olmuştur. 1999 yılında bir grup gönüllü tarafından su yüzüne çıkarılan Nusret, 2003 yılında Tarsus Belediyesi tarafından, Çanakkale Savaşları ile ilgili heykellerin de yer aldığı bir çevre düzenlemesi ile anıt haline getirilmiştir. Nusret Mayın Gemisi’nin 2011 yılında Gölcük Tersanesi Komutanlığında inşa edilen bire bir ölçülerindeki "tıpkı yapımı" TCG NUSRET gemisi bugün de Çanakkale'de müze olarak hizmet vermektedir (Şekil 10).

Türk mayın gemisi "Nusret’in Çanakkale’de bulunan kopyası. Nusret Mayın Gemisi'nin aslına bire bir uygun olarak inşa edilen TCG Nusret

Nusret Mayın Gemisi'nin 100. yıl anma töreninde (8 Mart 2015), gemi temsili olarak yeniden suya indirilmiştir (Wikipedia, 2020). Kimin yazdığı bilinmeyen aşağıdaki satırları, Çanakkale kahramanlarımız için hatırlamak görevimizdir. Destan nedir biliyor musun? 1772 şehit veren 57. Alay'dır… "Ne olursa olsun düşman Çanakkale'yi geçmemeli" diyen Müstahkem Mevki Kumandanı Cevap Paşa’nın Kurmay Başkanı Albay Selahaddin Adil'dir... 215 kiloluk mermiyi sırtlayıp, namluya süren Seyit Onbaşı'dır... Gelibolu'dur, Kilitbahir'dir, Seddülbahir'dir, Anafartalar'dır, Conkbayırı'dır... Parmağının koptuğunu hissetmeyip, 'komutanım tetik basmıyor' diyen yiğittir... Müttefik donanmasını boğazın sularına gömen Nusret'tir... Vatan uğruna can veren, geri dönmeyi düşünmeyen 250.000 Mehmet'tir... (Haberalp, 2021). Bir gün hepsinin üstüne görev düştü: “Vatan İçin Ölmek” görevi. Tereddüt etmeden gittiler. Gittiler ve bir daha geri dönmediler. Ruhları şad olsun.

KAYNAKLAR

- Haberalp, 2021. Gittiler ve bir daha geri dönmediler! https://www.haberalp.com/gittiler-ve-bir-dahageri-donmediler - Malumat, 2020. Nusret Mayın Gemisinin Çanakkale’de mayın döktüğü konum. - Perinçek, D., 2006. Marmara-Trakya havzalarının Yapısal Evrimi ve Fayların Zamansal Gelişimi. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi-GençJeo. (Jeoloji Öğrenci Topluluğu) Çanakkale, sayfa 27-38. - Perinçek, D., 2022. Sigeion Kentinin sonunu savaşlar mı, deprem mi getirdi? Çanakkale Çevre ve Doğa Dergisi. Ağustos; 2022 - Vikipedi 2020. Nusret. https://tr.wikipedia.org/wiki/Nusret - Vitamin, 2020. 105 Yıldır Uykuda. 1 Kasım 2020 Pazar. - Vitamin, 2022. Çanakkale Boğazı’nda, Nusret Mayın Gemisi İçin Anı Dalışı”. 21 Mart 2022. - Türk Deniz Araştırmaları Vakfı, 2021. İstanbul ve Çanakkale Boğazı Akıntı Haritaları. - https://tudav.org/calismalar/deniz-alanlari/turk-bogazlari/istanbul-ve-canakkale-bogazi-akinti-haritalari/ - Wikipedia, 2021. Çanakkale Savaşı deniz harekâtlarına katılan İtilaf Devletlerine ait savaş gemileri listesi. https://tr.wikipedia.org/wiki/canakkale_Savasi_deniz_hareki_Gemi listesi - Wikipedia, 2020. Nusret. https://tr.wikipedia.org/wiki/Nusret#/media

SON DAKİKA HABERLERİ