Prof. Dr. Hikmet Birand: Bitkileri dillendiren öncü botanikçi

Bitki toplumlarının oluşmasında etkili olan etmenlerden yola çıkarak bitki toplumlarının analiz edilmesi, sınıflandırılması ve mesleki uygulamalara bilimsel bir temel oluşturmak ve bakış açısı kazandırmak amacıyla ortaya çıkan bitki sosyolojisinin ülkemizdeki kurucusu Prof. Dr. Hikmet Birand’dır. Birand, ömrünü ülkemizde bitkibiliminin (botaniğin) gelişmesine adamıştır.

Bitkibilimi alanında yaptığı titiz çalışmaları kitaplaştırarak kendisinden sonra gelen araştırmacılara esin kaynağı olan Birand’ın en tanınmış yapıtı “Alıç Ağacı ile Sohbetler”dir. İlk basımı 1968’de yapılan bu yapıtta yazar Ankara’nın Dikmen sırtlarındaki bir tepede bulunan alıç ağacını dillendirir. Yalın ve sürükleyici bir anlatımla bitkilerin ortaya çıkışını, türlere ayrılışını, üremelerini, ortama uyum göstermelerini sohbet şeklinde anlatır. Çok sevilen ve okunan bu kitabı yazma gerekçesini önsözde şu şekilde açıklar Birand:

“Anadolu’ya özgü renklerin, özelliklerin yapıcı olan otların, çimenlerin, ağaçların, ormanların tüm bitkilerin yaşayış düzenini, o düzenin bize ettiği iyilikleri anlasınlar, ona karşı davranışlarına saygılı bir çekidüzen versinler ve Anadolu’da şimdi birçokları gibi çırılçıplak olan Çal Dağı'nın tepesinde de bir zamanlar bir alıç ağacının yaşadığını hatırlasınlar diye yazdım.”

Birand’ın sohbet ettiği alıç ağacının bulunduğu bölgede 2010 yılında ülkemizin ilk alıç parkı açılmış, parka Prof. Dr. Hikmet Birand’ın adı verilmiştir.

Birand’ın ülkemizde tanınan ikinci yapıtı “Anadolu Manzaraları”dır. İlk basımı 1957’de yapılan bu kitapta değerli bilim insanının Ulus, Sanat ve Edebiyat Gazetesi, Ülkü dergisinde yayımlanan makaleleri yer almaktadır. Yaşamının büyük bir bölümünü İç Anadolu’da geçiren Birand, daha çok yaşadığı bölgenin florası üzerine yapıtlar üretmiştir. Ancak değerli bilim insanımızın ayağını basmadığı coğrafi bölgemiz yoktur. Ülkemizin her bölgesi üzerine araştırma yapan değerli bilim insanımız bu durumu yapıtlarına da yansıtmıştır. Birand’ın dikkat çeken diğer araştırma kitapları şunlardır: Büyükada'nın Yeşil Örtüsü (1936), Keltepe Ormanlarında Bir Gün (1948), Bitkilerde Ekonomi Prensipleri: Biriktirme ve Arttırma (1950), Bitki Türleri (1952), Türkiye Bitkileri (1952), Nebatlarda Cemiyet Hayatı ve J. Braun-Blanquet (1955), Kurak Çorak (1962), Karapınar Olayı ve Erozyon (1964), Anadolu Ormanları (1984).

Türkiye’de modern anlamda ilk herbaryumu (bir tür bitki koleksiyonu) kuran ilk akademisyen Hikmet Birand olmuştur. Prof. Kurt Krause'nin kılavuzluğunda kurulan Türkiye Herbaryumu’nda 1933-1939 yılları arasında 5600 bitki örneği toplanmıştır. Birand, 1952’de yazdığı Türkiye Bitkileri kitabında da 6145 bitki örneğinin incelemiştir. Günümüzde Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi'nde bulunan herbaryumda biriktirilen bitki sayısı örneği 7500’ü aşmıştır.

TOPRAĞA HOR BAKMAMAK

1904’te Karaman’da doğan Hikmet Birand, Kafkasya’dan sürgüne gönderilen bir ailenin ikinci çocuğudur. İlk ve orta öğrenimini Karaman’da tamamlayan Birand, 1927’de Ankara Halkalı Yüksek Ziraat Okulu’ndan mezun olur. Aynı yıl Almanya’ya gider, burada biyoloji alanında doktora çalışması yapar. 1933’te ülkemize döndüğünde Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Botanik Kürsüsü’nü kurar. Burada Alman Prof. Kurt Krause'nin yanında asistan olarak çalışır. Bir süre sonra Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’ne geçen Birand, 1938’de profesörlük unvanını alır. 1944-1946 arasında Talim ve Terbiye Kurulu üyeliğinde bulunur. 1949'da Ankara Üniversitesi Rektörü seçilir, iki dönem bu görevi başarıyla yapar.

1940’lı yıllarda Yüksek Ziraat Enstitüsü öğretim üyesi olan Birand, aynı zamanda Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü öğrencilerine ders verir. Derslerine girdiği öğrencilerin gözlemlerine göre Birand, içeride ders yapmayı pek sevmez. Fırsat buldukça öğrencileri çevre gezilerine çıkarır, oralara günümüzdeki ve geçmişteki bitki örtüsü hakkında bilgi verir. Anadolu’nun değişik yerlerinden getirdiği bitkileri Yüksek Köy Enstitüsü’nün bahçesine dikimini sağlar. Öğrencilerin doğayı sevmesi için elinden geleni yapar.

1960’ta kurulan ODTÜ’deki Atatürk Ormanı’nın oluşturulmasında etkin emeği olan Prof. Dr. Hikmet Birand, ölünceye dek "Botanik Enstitüsü Müdürlüğü" görevini sürdürür.

Bundan tam 50 yıl önce, 18 Ocak 1972’de yitirdiğimiz büyük doğabilimci-yazar Prof. Dr. Hikmet Birand’ı alıç ağacına söylettiği şu güzel uyarı ile analım:

“Siz (insanlar) toprağı, evet, her şeyin temeli olan toprağı ya bilgisizlikten ya da kazanç hırsınızdan çok hırpaladınız, harap ettiniz. Onun değerini daha yeni yeni anlar olmanız, son yüzyılın sonlarına doğru ancak. Hâlâ toprağın kadrini kıymetini bilmeyenler, toprağa hor bakanlar da var içinizde.”