Orta Asya Cumhuriyetleri neden Çin ile beraber?

ABD, Pekin Kış Olimpiyat Oyunları’nı boykot siyasetinde başarısız oldu. ABD’nin sopa sallamasına karşı durarak, salgın koşullarında, 22 ülkenin en üst düzey temsilcisi Çin başkentinde buluştu.

En göz alan Xi-Putin’in buluşması oldu. “Çok Kutuplu Yeni Uluslararası Düzen”in ilanı olan Çin-Rusya ortak açıklaması yayınlandı. Pekin Kış Olimpiyatları’nın görkemine görkem kattı.

Bu yazımızda, Yeni Uluslararası Düzen’in hayata geçmesinin örneği olan çok önemli bir gelişmeye dikkat çekeceğiz. Orta Asya Cumhuriyetleri’nin beş Cumhurbaşkanı da Pekin Kış Olimpiyatları açılış töreninde hazır bulundular. Moğolistan Halk Cumhuriyeti’ni ise Başbakan Oyun Erdene temsil etti.

ORTA ASYA İÇİN ZOR DÖNEM

Oysa Orta Asya coğrafyasında görece zor bir dönem yaşanıyor. Salgın nedeniyle sınırlar kapalı; ağır kış şartları nedeniyle bazı bölgesel elektrik şebekeleri çöktü; Kırgız-Tacik sınırındaki çatışmaya varan gerilimler yaşanıyor, Afganistan’da tam istikrar kurulamadı ve hepsinden önemlisi Kazakistan'da “turuncu darbe” girişimi daha yeni bastırıldı.

Dahası Pekin’in Kış Olimpiyatları’nın ev sahipliğini alma sürecinde en önemli rakibi Kazakistan’dı. Almatı şehri Pekin ile yarışmıştı. Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev’in, CIA güdümlü teröristlerin ateşe verdiği devlet binalarının dumanı tüterken, Pekin’e gitmesi ABD ve Batı’ya bir meydan okuma olarak yorumlandı.

Diğer yandan Orta Asya ülkeleri, Kazakistan dışında kış oyunlarına çok az sayıda sporcu ile temsil ediliyor. Tacikistan veya Türkmenistan'dan sporcu katılmadı. Ama devlet başkanları Olimpiyatların açılış töreninde yer aldılar.

Beş Orta Asya lideri Olimpiyat töreninden iki hafta önce, 25 Ocak 2022’de Çin ile diplomatik ilişkilerin 30. yılı için Çin Cumhurbaşkanı Xi Jinping ile sanal bir zirvede biraraya gelmişti.

Orta Asya liderlerinin Pekin Olimpiyatları’na katılması, Çin için kritik bir başarı olarak kaydedilmeli. Açılış töreninde Çin’in kuzey komşularının hepsinin hazır olması, ABD saldırganlığına karşı bir set kurulduğunun resmi oldu. (1) ABD’de ise telaş baş gösterdi. Hemen “Orta Asya Stratejimiz gözden geçirilmeli” çağrısı yapıldı.  (2)

‘RENKLİ DEVRİM’ GİRİŞİMLERİNE GEÇİT YOK

Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, 5 Şubat’ta sırasıyla Kazakistan, Türkmenistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan Cumhurbaşkanlarıyla bir araya geldi. (3)

Cumhurbaşkanı Xi’nin, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev ile görüşmesinde, Çin-Kazakistan ilişkilerinin ikili ilişki kapsamının çok ötesine geçtiğini, dünya barışı ve istikrarı için büyük önem taşıdığını belirtti. Çin'in, bağımsızlık, egemenlik ve toprak bütünlüğünü koruma konusunda Kazakistan'ı güçlü bir şekilde desteklediğini vurguladı.

Tokayev, Çin'in Kazakistan'ın dış müdahaleye karşı çıkma çabalarına verdiği sağlam destek için teşekkür etti. Tokayev, “Kazakistan, Çin'in temel çıkarlarını ilgilendiren konularda her zaman olduğu gibi sağlam destek sağlayacak ve dış güçler tarafından kışkırtılmayacaktır.” dedi. Tokayev-Xi görüşmesinin meyvesi, Çin Cumhurbaşkanı’nın son iki yılda ilk kez bir dış seyahatine karar verilmesiydi. Kazakistan'ın Devlet Başkanı’nın davetini kabul eden Xi'nin ziyaretinin Eylül ayında yapılması kararlaştırıldı. (4)

 ORTA ASYA DOĞAL GAZ HATTI’NIN DÖRDÜNCÜ DAMARI

Türkmenistan Cumhuriyeti Devlet Başkanı Gurbanguli Berdimuhhamedov ile yaptığı görüşmede Xi, Çin'in Türkmenistan ile doğal gaz iş birliğinin hacmini ve ölçeğini genişletmek, enerji sanayisinde iş birliğini genişletmek ve daha fazla doğal gaz almak için Türkmenistan ile çalışmaya hazır olduğunu söyledi. Berdimuhammedov, Orta Asya-Çin Doğalgaz Boru Hattı'nın bir parçası olan D Hattı'nın inşasını hızlandırmak ve Çin-Türkmenistan ilişkilerini daha da ileriye taşımak için Çin ile daha yüksek bir seviyede çalışmaya hazır olduğunu da kaydetti. (5)

ÇİN-KIRGIZİSTAN-ÖZBEKİSTAN DEMİR YOLU HATTI KURULUYOR

Çin Cumhurbaşkanı, Kırgızistan’ın yeni seçilen Cumhurbaşkanı Sadır Caparov ile 6 Şubat’taki görüşmesinin ana konusu Çin, Kırgızistan-Özbekistan demir yolu projesi oldu. Xi, Kırgızistan’dan daha fazla çevre dostu ürün satın almak isteriklerini ve kargo hattının geliştirileceğini belirtti. Caparov, Kırgızistan’ın sanayileşmesi için Çin ile birlikte bir milyar dolarlık bir yatırım fonu kurulmasını talep etti. (6)

Aynı gün, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev ile görüşen Xi, Çin'in Özbekistan'a modern bir sanayi sistemi inşa etmesine, Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu için fizibilite çalışmasını hızlandırılmasına ve yoksulluğun azaltılması için yardım etmeye istekli olduğunu söyledi. Mirzayiyev, demir yolu projesini geliştirmek için ortak çalışmaya önem verdiklerini belirtti ve salgın sırasında Özbekistan için zor bir zamanda değerli yardımları için Çin'e teşekkür etti. Özbekistan'ın “Tek Çin” ilkesine sıkı sıkıya bağlı kalacağını kaydetti. (7)

AFGANİSTAN’DA İSTİKRAR

Xi, Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman ile yaptığı görüşmede, Tacikistan'dan daha yüksek kaliteli tarım ürünleri ithal etmeye ve Orta Asya ülkeleriyle terörle mücadele iş birliğini güçlendirmeye hazır olduğunu bildirdi. Xi, Afganistan ile sınırı bulunan Tacikistan’ı destekleyeceklerini belirtti ve Afganistan’da istikrarın kurulmasının bölge ve dünya için önemli olduğunu kaydetti. Rahman, Çin ile Tacikistan arasındaki dostane ve iş birliğine dayalı ilişkilerin daha da derinleştirilmesinin Tacikistan'ın en önemli diplomatik önceliği olduğunu ve bundan sonra da öyle kalacağını söyledi. (8)

3 BİN 300 KİLOMETRE SORUNSUZ SINIR

Çin’in Orta Asya ile 3 bin 300 kilometreyi aşan ortak sınırları var. Geçen 30 yılda bütün sınır anlaşmazlıkları müzakerelerle sonuca bağlandı. Yeni bir tür uluslararası ilişki için iyi bir örnek oluşturdular.

İki yönlü ticaret ve yatırım Çin ile Orta Asya Cumhuriyetleri yüz kattan fazla büyüdü. Çin-Orta Asya doğal gaz boru hattı, Çin-Kazakistan ham petrol boru hattı, Çin-Kırgızistan-Özbekistan otoyolu ve Çin-Tacikistan otoyolu gibi büyük projeler tamamlandı. Orta Asya'dan geçen Çin-Avrupa Demiryolu Ekspresi olağanüstü bir hızla gelişti. Kuşak ve Yol İnisiyatifi’nin güçlenmesi sağlandı ve bundan en çok yararlanan ülkeler oldular.

 Son 30 yılda, Çin ile Orta Asya Cumhuriyetleri Şanghay İşbirliği Örgütünü kurdu. Terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılık, ulusötesi organize suç ve uyuşturucu kaçakçılığı ile mücadelede büyük başarılar kazanıldı. “Üç kötülükle” mücadelede yol kat edildi ve “renkli devrim kışkırtması” adı altındaki dış müdahaleler kararlılıkla önlendi.

Son otuz yılda Çin ile beş Orta Asya ülkesi arasındaki şu dört ilkeye bağlı kalındığı belirlendi:

a. Karşılıklı saygı,

b. İyi komşuluk,

c. Zor zamanlarda dayanışma,

d. Karşılıklı fayda.

ÖNÜMÜZDEKİ ÜÇ YIL İÇİNDE YAPILACAKLAR

Çin önümüzdeki üç yıl içinde Orta Asya ülkelerine 500 milyon ABD Doları tutarında hibede bulunacak. Orta Asya ülkelerinin sağlık, tarımsal kalkınma, bilgi teknolojileri, yoksulluğun azaltılması ve kendi ayakları üzerinde kalkınma politikalarının geliştirilmesi için 5 bin seminer ve çalıştay fırsatı sunacak.

Çin, 2022 yılında Orta Asya ülkelerine 50 milyon dozluk ek aşı yardımı yapacak. Talep eden ülkelerde geleneksel tıp merkezleri kuracak. Çin ayrıca “Çin-Orta Asya Sağlık Endüstrisi ittifakı” kurulmasını önerdi. 2030 yılına kadar ticaret hacmi 70 milyar ABD Dolarına çıkarılacak.

Yüksek teknolojilerin sağladığı kolaylıktan yararlanabilmesi için yapay zekâ, büyük veri, bulut bilişim ve diğer yüksek teknoloji sektörlerinde iş birliğini güçlendirecek.

Çin, Orta Asya ülkelerinin turizm alanlarını tanıtmaları için platformlar oluşturacak ve beş Orta Asya ülkesini Çinli turistler için onaylanmış turizm güzergahı haline getirecek. Çin, haklar arasındaki gelişmeleri teşvik etmek için “Çin-Orta Asya Dostluk Forumu” düzenlemeyi planlıyor. Çin, önümüzdeki beş yıl içinde çok sayıda yeni Konfüçyüs Enstitüsü açılmasına öncelik verecek ve beş Orta Asya ülkesine bin 200 devlet bursu sağlayacak. “Geleceğin Köprüsü” adı ile Çin-Orta Asya gençlik sanat festivali düzenliyor. (9)

Xİ, ÇİN’İN HEGEMONYA KURMAYACAĞINI TAAHHÜT ETTİ

Çin Cumhurbaşkanı Xi Jinping 25 Ocak’ta Orta Asya Cumhuriyetleri liderlerinin yüzüne şu taahhütte bulundu: “Uluslararası manzara nasıl gelişirse gelişsin veya Çin ne kadar gelişmiş olursa olsun, Çin her zaman Orta Asya ülkelerinin güvenebileceği ve dayanabileceği iyi komşu, iyi ortak, iyi dost ve candan kardeş olarak kalacaktır.”

Xi sözlerini şöyle sürdürdü: “Çin, her zaman Orta Asya ülkelerinin kendi ulusal gerçekliklerine göre belirlediği kalkınmasına kuvvetlice omuz verecek, egemenlik, bağımsızlık ve toprak bütünlüklerini sağlam bir şekilde destekleyecek ve Orta Asya Cumhuriyetleri’nin dünya sahnesinde daha büyük bir rol üstlenmeleri için gerekli her yardımı ve dayanışmayı verecektir.” (10)

1.  https://thediplomat.com/2022/02/why-did-central-asias-leaders-go-to-beijing/
2. https://www.voanews.com/a/6424466.html
3. https://www.globaltimes.cn/page/202202/1251459.shtml
4. https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/202202/t20220206_10639376.html
5. https://www.globaltimes.cn/page/202202/1251459.shtml
6. https://newslinekg.com/#
7. https://president.uz/ru/lists/view/4962
8. https://www.globaltimes.cn/page/202202/1251459.shtml
9. http://en.qstheory.cn/2022-01/26/c_702859.htm
10. http://en.qstheory.cn/2022-01/26/c_702859.htm