Ece Ataer

‘Zeytindağı’-Filistin-Suriye

Falih Rıfkı Atay’ın kitabına adını veren Zeytindağı Kudüs’te Mescid- i Aksa’nın karşısına düşer. Yahudiler, Hristiyanlar, Müslümanlar tarafından kutsal kabul edilen tepenin adıdır. Hristiyanlar Hazreti İsa’nın burada çarmıha gerildiğine, Yahudiler bu tepeye defnedilenlerin kıyamet günü cennete gideceğine, Müslümanlar da kıyamet gününde insanların hükmünün bu tepede verileceğine inanırlar.

Tarihin garip bir tecellisidir ki I. Dünya Savaşı’nda, Suriye-Filistin cephesinin kumandanı, İttihat ve Terakki’nin liderlerinden Cemal Paşa’nın karargâhı bu tepeye kurulur. Falih Rıfkı da yedek subay olarak onun yanına gönderilir. Yazar, Zeytindağı’ndan coğrafyaya bakarken üç dinin kutsal topraklarını yüzlerce yıl elinde tutan Osmanlı’nın devri, feryat ü figan içinde kapanmaktadır.

İnsan hakları savunucusu postmodern romanlar

Yarın, her 10 Aralık’ta olduğu gibi yüzümüz kızarmadan “insan hakları” maddelerini gündeme taşıyacağız. Bunların içinde dilimize pelesenk ettiğimiz öyle bir “yoksulluk tarihi” var ki oldukça karmaşık bir fenomen. Dünya’da 1,1 milyar insan, en temel insan haklarından olan sağlık, eğitim, gıda, su, barınma haklarına ulaşamıyor. Her ay açlık, yoksulluk sınırını sayısal verilerle, raporlarla açıklamak devletleri rahatsız etmiyor! Sosyalistler hariç! Boşuna demiyorlar “Sosyalistler, dünyanın vicdanı!” diye…

İyi ki Kapitalist Devlet Politikalarından Azade Edebiyat Var!

Gılgamış 21. Yüzyılda…

12 Kasım, yani Muazzez İlmiye Çığ’ı kaybetmeden 5 gün önceydi. Sevgili Şule Perinçek, beni Setenay Acı Uruç ile tanıştırdı. Uruç senarist, aynı zamanda bir film yönetmeni. Yazarlık eğitiminin yanında tiyatro ile sahne sanatları eğitimi de almış. Başladık sohbete. Konu Muazzez İlmiye Çığ’a geldi. Ardından Sümerlere… Oradan da doğal olarak Gılgamış’a… Aynı kültür dokusunun insanlarıysanız bir bakmışsınız ister istemez aynı değerler etrafında toplanıyorsunuz. Biliyorsunuz, Muazzez Hanım “Yeter bence bu kadar, artık gitmeliyim!” diyerek 17 Kasım’da aramızdan ayrıldı. Doğanın bir tecellisi herhalde hem Muazzez Hanım’dan hem de Sümerler ’den bahsetmeniz için adeta Uruç’la buluşturarak zemin hazırlıyor.

Joseph Campbell “Kahramanın Sonsuz Yolculuğu”nda maceranın başlayacağı yollardan birinin tesadüfler olduğunu söyler. Birey, bu tesadüfle kendisini günlük hayattan farklı bambaşka bir dünyanın içinde bulur. Bilinçaltındaki kültür kodları harekete geçer. Bu aşamada bir haberci belirir. “Haberci” eşzamanlı beliren bir mucize niteliğindedir. Setenay Acı Uruç’la tanışmam tesadüf, haberci ise Muazzez İlmiye Çığ’ın ölümü. Şimdi ne yapmam gerekiyor? Hem yazmam hem de söylemem… Çünkü bu, tam anlamıyla “Maceraya Çağrı”dır. Arkadaşı Enkidu’nun ölümüne çok üzülen Gılgamış da ölümsüzlüğü aramak için meşakkatli bir maceraya atılır. Haberci ile tetiklenen hayatı, tesadüflerle şekillenir. Artık “Kahramanın Sonsuz Yolculuğu”na çıkması için tüm şartlar yerine getirilmiştir.

Çin’in imparatorluk mutfağı

“Mutfak kültürü” son 10 yıldır, eskisinden daha çok konuşulup yazılıyor. “Mutfak kültürü” geleneksel tanımla yiyecek, içecek türleri ile bunların hazırlanma, pişirilme, saklanma, tüketilme süreçlerini; buna bağlı gelişen mekânı hatta ekipmanı kapsar. Her ülkenin bunlara bağlı gelişen bir yeme-içme geleneği vardır. İnançlar da buna eklenince oldukça özgün, kültürel bir yapı ortaya çıkar. Çin mutfağı da aynı Osmanlı mutfağı gibi büyük bir imparatorluk mutfağıdır. İmparatorluk mutfaklarının temel özelliği, geniş coğrafyalara yayıldıkları için besinlerdeki çeşitlilik ile yaratılan yemeklerin zenginliğidir ki Çin bizden daha eski, 5000 yıllık bir tarihe sahip.

Mehmet Ali Kılıçbay’a göre Çin mutfağını dünyanın en zengin mutfağı haline getiren “çok pirinç, az katık” felsefesi. Pirinç tarımı, diğer besinlere yer bırakmayınca bizim için tuhaf olan “her şeyi” katık haline getirmişler. Bu da inanılmaz sayıda yemek türünü ortaya çıkarmış. Nüfusun fazlalığı, kıtlıklar, kuraklık, açlık da buna eklenince yiyemeyeceğimizi düşündüğümüz köpek balığı yüzgeçleri, böcek kızartmaları, köpek eti yemekleri olmuş. Sebzelerin sapları, iç zarları, kuş yuvaları, ördek bacakları, lotus çiçeğinin kökünü bile yiyorlar. Sürprizlere açık olmanız gerekiyor. Ben yerim.

Çin'de kadın olmak

Çin’le ilgili okuduğum ilk kitap, Altın Kitaplar’ın bastığı Pearl S. Buck’un “Ana” kitabıydı. Misyoner bir Amerikalının kızı olan Buck’un hayatının çoğu Nanking ile Şanghay’da geçer. Romanlarında Çin’i anlatır. 1933’te yayınlanan “Ana” romanı ile dikkatleri çeken Buck, 1938’de Nobel alan ilk Amerikalı kadın yazar olur. Romanlarında misyoner, Batılı yaklaşım sezilse de – boşuna Nobel vermezler – iki yaklaşımın çarpıştığı yerde Çin, görmek isteyen için pırıl pırıl parlar.

“Ana,” 1949 öncesi Çin’in çalkantılı dönemini köylü bir ana üzerinden anlatır. Tip bir köyde kayınvalidesi, üç çocuğu, sorumsuz kocası ile yaşayan; tarla süren, hayvanlara bakan, ailesini bir arada tutmak için didinen “Ana”dır. Ne devrimden ne milli burjuvaziden ne de teorik açıklamalardan haberi vardır. 30 yıl önce okuduğumda demiştim ki “Çin’de kadının bizim Anadolu kadınından hiç farkı yok!” “Ana”dan sonra Buck’un Çin’in geleneksel kadınını anlatan “Şakayık, Orkide, Doğu Rüzgârı Batı Rüzgârı…” kitaplarını da okudum.

Yeni bir kent miti ile yaratılan Çin

Toplumlar, her zaman yeni bir mit arayışındadır. Yaşadıkları zorluklardan, çıkmazlardan yola çıkarak eskisinden farklı bir anlam ortaklığına ihtiyaç duyarlar. Bu, dünyada güçlü olmanın önkoşuludur. Antik dönemden beri tarihin “kent-devlet” terimiyle nitelendirdiği devletler, kendilerine mit belirlerler. Devletin yeni düşünüş biçimi zamanla yaygınlaşır, toplumla bütünleşir. Bu, ülke içinde yaşayan insanları da bir arada tutmanın kadim bir yoludur. Bir devletin var olması için gerekli olan her şey sıfırlanır, yeniden tanımlanır. Mit, korkulardan beslenir, yeşerir. Çin, sömürge olduğu dönemi “aşağılanma yüzyılı” olarak kabul etmektedir.

Bunu aşmanın yolu Xi Jinping’e göre teknolojiye, ekonomiye dayalı yeni bir Çin Rüyası yaratmaktır. Çünkü gelecek ancak tarihi akılda tutarak kurulabilir. Ama aynı zamanda tarih, bundan sonra kurgulanacak yeni rüyalar için karşı durma, reddetme de içerir. Çin Rüyası yeni bir tarih anlatımı, uzun bir tarih sürecini vaat etmektedir. Bu “Çin halkının büyük uyanışı” anlamını taşımaktadır.

Cumhuriyet’imizin 101. yılını kutlayanlara helal

Yeni yıla girmemize iki ay kaldı. Yarın Cumhuriyet’imizin 101. yılını kutlayacağız. Kalın kalın adamlar, yüzsüzce yine Anıtkabir’in yolunu tutacaklar! O deftere kimler neler yazmadı ki! Kaçı inanarak Ata’ya dil döktü? Kimler yalandan yüz sürdü? Bir de her 29 Ekim ya da 10 Kasım’da hasta olan bir Cumhurbaşkanımız vardı! Şu anda, sizler de benim gibi şöyle bir iç geçirdiniz.

“Hangi Cumhuriyet? “dediğinizi duyar gibiyim! Haksız sayılmazsınız. Atatürk “12 Ağustos 1930 tarihli Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde “Memnuniyetle tekrar görüyorum ki laik Cumhuriyet esasında beraberiz.” diyor. Sormak lazım devletin başındakilere gerçekten Cumhuriyet’le ilgili bir tereddütleri yok mu?

Bir kadını öldürmeye nereden başlamalı?

Başlık, Hatice Meryem’in İletişim Yayınları’ndan çıkan kitabına ait. Bu haftaki yazımı Meryem’in cümlelerini dönüştürerek onun nefesiyle yazacağım. İnsanın aklını başından alan bu hikâyeler, Türkiye’deki neredeyse bütün kadınların sitemi…

Çünkü hepimiz yarın öldürülecekmişiz gibi yaşıyoruz. Meryem bu cinayetleri kanıksamayalım, ölen kadınların son çığlıkları kulaklarımızda olsun, annesiz büyümek zorunda kalan çocuklar çoğalmasın diye; kadın cinayetleri hakkında söz almak, ayağa kalkmak için yazdığını söylüyor.

Leylekler de gitti!

İstanbul’un Büyükçekmece ilçesinin villalardan ibaret Tepekent” adı verilen, yerleşkesinde yaşıyoruz. “Kent” adı sizi şaşırtmasın! Ormanı, göleti olan yemyeşil bir yer burası. Kimse İstanbul’un kenarında böyle bir yerin olduğuna inanamıyor. Ziyaretimize gelen dostlar, kapımızın önünde rastladıkları sevimli bir tilkinin fotoğrafını çekivermişler. Şaşkınlıkla “Hocam, sizin orada tilki gördük!” diye bizimle paylaştılar.

Tilkiler, sevimli köpeğimiz Bobo’yu bazı geceler delirtiyorlar. Olsun, doğalı bu! Çünkü onların yaşam alanlarının içine giren, kendimize yer açan bizleriz.

Amele hemcinslerim fabrika önlerini boş bırakmayın

Ekonomik kriz, emek sömürüsünü tekrar gündeme getirdi. İşçi konfederasyonları “gelirde ve vergide adalet” talebiyle Ankara’da büyük bir mitinge hazırlanıyor. Türkiye’nin her bölgesinde kadın ile erkek fabrikalarda grevde… Polonez, Mersen, Rondo Ganahl, Sarar grevlerinde kadınlar ön saflarda. Kadınların grev çadırlarında nöbet tutması birden olmadı!

Zafer Toprak'ın ''Türkiye'de Yeni Hayat'' kitabına göre nisa taifesinin çalışma hayatına atılması II. Meşrutiyet, Jön Türk hareketiyle başlar. 1908, Genç Türk Devrimi’nin benimsediği “hürriyet, müsâvat (eşitlik), adalet, uhuvvet (kardeşlik)” ilkeleri, Osmanlı’da kadın sorununu gündeme getirir. Meşrutiyet’in izleyeceği toplumsal dönüşümleri kapsayan “Yeni Hayat”a göre kadın; süregelen geleneksel yaşam biçimini bırakmalı, dış dünyaya açılmalı, toplumsallaşmalı, özgürlüklerini genişletmelidir. Bunu talep eden Jön Türk hareketinin ileri gelen erkekleridir. Batı’daki feminist akıma benzer yaklaşımla Halide Edip gibi eğitimli kadınların liderliğinde, özellikle kadın hukukunu korumaya yönelik “kadın dernekleri,” kadınların çalışma hayatına girme düşüncesini oluşturur. Hilâl-i Ahmer (Kızılay) Kadınlar Şubesi ise Balkan Savaşları’nda, Birinci Dünya Savaşı’nda cephe gerisinde uzun süredir faaliyettedir.

Sonbahar ekinoksu gelivermiş…

22 Eylül Pazar günü, 15:43’te, sonbahar ekinoksuna giriverdik. Gündüzün geceyle eşitlendiği zaman… Her yıl, Kuzey Yarımküre sonbahar ekinoksunu yaşarken Güney Yarımküre ilkbahar ekinoksunu yaşar. Dünya kendi içinde dengesini sağlayamaya çalışır. Ardından günler kısalmaya başlar, geceler her geçen gün uzar. Işık ile karanlık adeta yarışır. Kim daha çok kendini gösterir? Elbette bir süre uzun gecelerin dediği olur.

İnsanoğlu, yazın bitmesinden sonra havanın serinlemesini bir türlü kabul edemez. Hastalanma pahasına pencerelerini kapatmayı erteler. Her gün, en büyük problemi “Ne giysem acaba?”dır. Dört mevsimin apayrı bir dili vardır. İnsan, gelen yeni mevsimin sesine alışmaya çalışır. Bir anlamda aynı dünya gibi dengede kalmak için çabalar. Aslında her döngüde benzer davranışlar sergiler.

Orhan Kemal 1 (10) yaşında!

3000 nüfuslu bir Ege kasabasında büyüyen Kürk Mantolu Madonna’nın Raif’i gibi ‘kitapların baştan çıkardığı’ bir çocuktum. Evdeki kitaplar yetmediğinde imdadıma pazara gelen çerçi yetişti. Bir sürü ıvır zıvırın yanında, kullanılmaktan lime lime olmuş, sapsarı kitaplar satardı. Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Züleyha, Köroğlu, Battal Gazi Destanı… Arap çöllerinden geldiğine inandığım bu kitapları bir dahaki pazara kadar kiralardım.

Bir gün çerçide “Çamaşırcının Kızı”yla tanıştım. Haftada bir gün anneanneme çamaşırda yardımcı olmaya kızı Neriman ile Rabia Teyze gelirdi. Babası Neriman Köksal’ı çok sevdiği için kızının adını Neriman koymuş. Kızın lâkabı “Âfet-i devran Neriman”dı. Bazen “yollu” da diyorlardı. İkisini de anlamıyordum. “Çamaşırcının Kızı” kitabının Rabia teyzelerle bir ilişkisi olabilir miydi? Kitabımdaki “Çamaşırcınım Kızı”nın adı da Neriman’dı. Yeşilçam filmleri seyredip sürekli sakız çiğneyen, dudaklarını pespembe boyayan Neriman’a bakışlarım değişmişti. Çok geçmeden kasabada Neriman’ın fuar zamanı İzmir’e kaçtığı duyuldu. Arkasından Rabia teyze de yok oldu. İlerleyen zamanda Neriman’ın adının artık Aysel olduğunu, meşhur bir türkücü ile imam nikahı ile evlendiğini öğrendim.

TGB’nin çantasına kim koydu bu balığı?

Okula başladığım gün babam, okumaya hevesleneyim diye belinde bir savaşçı edasıyla hançer taşıyan “dünyanın en devrimci balığı”nı yanıma katmıştı. “Küçük Kara Balık” Nerede görülmüş belinde hançeri olan kapkara bir balık? Bir an önce okumayı öğrenmek istiyordum. Okumayı söktüğümde de ilk, bu İran masalını heceledim. Büyüdüğümde “alegorik” bir anlatımı olduğunu öğrendiğimde daha bir sahiplendim. Öğretmen olduğumda ben de yaşlarına bakmaksızın öğrencilerime yüksek sesle tane tane okudum Samed Behrengi’nin masalını… Belki bir gün, içlerinden biri, sıkışıp kaldığımız derelerden sıkılıp sistemi değiştirmek adına dünyayı tanımak için denizlere düşerdi.

Yasaklarla, tabularla, otoriter devletlerin baskılarıyla uğraşmak zorunda kalan yazarlar; dertlerini anlatmak için üstü kapalı anlatıma başvururlar. Padişahtan, kraldan, beyden, handan bezen halkın binlerce yıldır yaptığı gibi… Behrengi de cesur Küçük Kara Balık’a sımsıkı tutunmuştu.

Hoş geldin Eylül…

Eylül, Arapçadan dilimize girmiş. “Aylul” Rumî takvimin yedinci ayı. Araplar, Arami/Süryani takviminin altıncı ayına atıfta bulunan “elūl” sözcüğünden almışlar. Biz Eylül’de karar kılmışız. Sözcük, Süryanicede üzüm demek. Akatlarda hasat festivalinin adı da “elūlu/elūnu.” Antik dönemde de “hasat etmek” ya buğday ya da üzümden verim almak anlamına gelir. Coğrafyaların iklimlerine göre kaymalar olsa da bugün olduğu gibi en geç ağustos ayının sonunda buğday hasat edilir; ardından bağbozumu başlar. Asmaların hükmü konuşulur. Güz geldiğinde bağlar; turuncusu, moru, sarısıyla bronz bir renk cümbüşüne dönüşür. Her bir boğumdan kan hücrelerine benzeyen erkenci kırmızılar, iri taneli koyu morlar, puslu siyahlar, şeffaf damarlı sarı yeşiller, etli beyazlar, sert dokulu pembeler, kehribarlar pıtır pıtır çıkar. Doğa ağır ağır parlak sarı sıcaktan kızıla, sonra kahverengiye döner. Nefis üzümler, şarap olmak üzere neşeyle fıçılara doldurulur.

Edebiyat zaferin tanığıdır!

30 Ağustos’a 3 gün kaldı. O günü sağlıklı bir biçimde değerlendirmek için dönemin koşullarına, toplum yapısına, siyasal işleyişe bakmak gerekir. Bunları tarih anlatır ama edebiyat kadar açık, dürüst, hesapsız veremez. Çünkü her devletin resmi bir tarih anlayışı vardır. Yazar, ülkesinde yaşanan önemli bir olayı değerlendirmekle kalmaz; edebiyat eseriyle kalıcılığını sağlar, ulusal kimliğin oluşmasında etkili olur. Kuru tarihi, gelecek nesillere aktarmanın etkili yolu edebiyattır.

Millî Mücadele Dönemi edebiyatının hızlıca ortaya çıkmasında, Garp Cephesi Kumandanlığına bağlı kurulan “Yunan Mezalimi Tetkik Heyeti’nin payı vardır. Bu heyet, 1921’de Sakarya Meydan Muharebesi’nde yenilgiye uğratılan Yunan ordusunun Anadolu’dan çekilirken yaptığı kıyımı dünyaya duyurmak için İsmet Paşa tarafından görevlendirilir. Halide Edip Adıvar, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Falih Rıfkı Atay, Mehmet Asım Us’tan oluşan heyet, gözlemlerini raporlaştırır. 30 Ağustos 1922’de Büyük Taarruz’la Kurtuluş Savaşı kazanıldığında, bu yazarların coşkularını saklaması mümkün değildir.

Hayvanları öldüren Batı kafası!

Her şey Prometheus’un ateşi tanrılardan alıp insanlara vermesiyle başladı. Dünya’daki diğer türlerden farklı olduğunu kalın korteksi sayesinde anladı. Düşünebiliyordu. Birtakım keşifler, icatlarla hayatta kaldı, dünyaya sımsıkı tutundu. Yaşam mücadelesinde karşısına çıkan sorunlara çoğunlukla keşifler ya da icatlarla çözüm üretti. Ateşten buharlı gemiye, oradan fabrikaya, telefondan bilgisayara kadar uzanan bu sürece bugün bir de yapay zekâ eklendi. Neredeyse insan için var oluşun tek anahtarı sadece “teknoloji!”

Dünya, yirmi birinci yüzyılda bambaşka bir yere evriliyor. Bugün, insan ile teknoloji arasındaki sınırların nerede başlayıp nerede bittiği kestirilemiyor. Sansasyonel bir korku ya da distopik bir yaklaşım gibi gelse de “İnsanın sonu mu geliyor?” düşüncesi, hepimizin kafasının bir yerinde öylece dururken bir yandan da “dünyanın hakimiyim” duygusu ağır basıyor.