25 bin sözcüğe Türkçe öneri

Türkiye Bilişim Derneği (TBD) sayesinde 1966 yılında İngilizce “software” terimine karşılık “yazılım” sözcüğünü, üreten ilk ülke olduk. Yine “computer” yerine “bilgisayar” sözcüğüyle 1969 yılında tanıştık. 1968 yılında da “informatics” karşılığı olarak “bilişim”i kullanmaya başladık. Dernek şimdi bilişimde kullanılan yüzlerce İngilizce sözcük yerine Türkçe karşılık üretti ve yayımladı. Türkiye Bilişim Derneği, 12 bini aşan üyesi, on şubesi, 13 il temsilciliği ve üniversitelerdeki TBD-Genç örgütlenmesiyle bilişim sektörünün gelişmesine katkılar vermek için çalışıyor. Sözlükle ilgili sorularımızı, TBD Bilişimde Özenli Türkçe Topluluğu adına Prof. Dr. Tuncer Ören, Ahmet Pekel, Koray Özer, İlker Tabak ve Eymen Yensi Görgülü yanıtladı.

• Türkiye Bilişim Derneği ne zaman hangi amaçla kuruldu? Dernekte kimler yer alıyor?

Türkiye’nin bilişimle tanışmasının neredeyse hemen ardından 1971 yılında bugün bilişim profesyoneli diyebileceğimiz yarı akademik bir topluluk tarafından büyük bir gelecek vizyonu ile kurulan Türkiye Bilişim Derneği bugün artık toplumun her katmanından üye yapısıyla “Bilişim Kültürünü” yaymaya çalışan bir “Sivil Toplum” öncü hareketine dönüşmüştür. Türkiye Bilişim Derneği’nin bireysel katılımı esas alan yapısı ve gönüllülük temelindeki çalışma biçimiyle ürettiği raporlar, öneriler ve bağımsız söylemleri günümüzde tüm karar vericiler ve toplumun her kesimi tarafından dikkate alınır duruma gelmiştir. Bu başarıda en önemli etmen üyelerinin yıllardır her koşulda derneğimize gösterdiği ilgi, güven, sağladığı destek ve katkıdır.

• Sözlüğünüz ilk ne zaman yayımlandı. O günden bugüne gösterdiği aşamalar konusunda neler söylersiniz?

TBD Bilişim Dergisi'nin sıfırıncı sayısı olarak da değerlendirilebilecek, Elektrik Mühendisleri Odası Bülteni (EMO) Bilişim Özel Sayısındaki (Ağustos-Eylül, 1971) Türkçe Bilişim Sözleri (A. Köksal) başlıklı yazının ekinde yayımlanan 800'ü aşkın İngilizce-Türkçe bilişim terimi bu kapsamdaki ilk yayınlardan biri olmuştur. Türk Dil Kurumu tarafından 1981'de yayımlanan Bilişim Terimleri Sözlüğü (Doç. Dr. Aydın Köksal) ile terimlerin geniş kitlelere ulaşması sağlanmıştır.

GENELAĞ (İNTERNET)

TBD Terim Kolu tarafından hazırlanarak 1996 yılında yayımlanan “TBD Bilişim Terimleri Karşılıklar Sözlüğü”, Mart 1999'dan başlayarak genelağ (internet) ortamında, TBD bilgiağı sayfasında yayımlanmaya başlamıştır. Sözlüğün 2005 yılında günlenen ve 12 binden çok karşılık içeren yeni sürümü Türk bilişim kesiminin bu alanda çalışma yapan uzman bilişimcileri tarafından ilgili kaynakların taranması ile geliştirilerek hazırlanmış, seçilen karşılıklar, sözlük kurulunun ortak onayı ile oluşturulmuştur. Bu sözlüğün ayrıntılı tarihçesi TBD Bilişim Dergisi Ekim 2022 sayısında yer almaktadır.

Günümüzde Türkçe bilişim terimlerine ilişkin çalışmalar 24 Temmuz 2013'de kurulan "TBD Bilişimde Özenli Türkçe Topluluğu" eliyle sürdürülmektedir. Her hafta çevrimiçi toplanan topluluk, bilişim konusunda dünyanın önde gelen dergilerini ve uluslararası konferans bildirilerini tarayarak derlenen terimleri değerlendirmekte ve sonuçları bilgiağı sayfasında paylaşılmaktadır. Bu paylaşımlara gelen görüş ve değerlendirmelere göre gerekirse düzeltmeler yapılmaktadır. Sözlüğe aşağıdaki adreslerden ulaşılabilir: https://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/tbdnin-cumhuriyetimizin-100-yili-armagan-sozlugu/

5 BİN YENİ TERİM

• TBD Bilişim Terimleri Sözlüğü, 'Cumhuriyetimizin Yüzüncü Yılı Armağan Sözlüğü' ibaresiyle yayınlandı. Sözlükte kimler çalıştı?

Cumhuriyetimizin yüzüncü yılında, “TBD Bilişim Terimleri Sözlüğü 2023” ü yayına hazırlayanlar; TBD Bilişimde Özenli Türkçe Topluluğumuzun Başkanı Emeritüs Prof. Dr. Tuncer Ören, Başkan Yardımcısı Ahmet Pekel, yazman Koray Özer, üyeler İlker Tabak ve Eymen Yensi Görgülü’dür. n O günden bugüne kaç sözcüğe karşılık buldunuz? Kullanımı en yaygın olan kelimeler hangileri?

TBD Bilişimde Özenli Türkçe Topluluğu tarafından 25 bini aşkın İngilizce kökenli bilişim teriminin derlendiği ve Türkçe karşılıklarının verildiği TBD Bilişim Terimleri Sözlüğümüz Cumhuriyetimizin 100. Yılı armağanı olarak yayımlandı. Yaklaşık 5 bine yakın yeni terimin de ilk karşılıkları verildi; yeniden değerlendirildikten sonra önümüzdeki dönemde bu kez yaklaşık 30 bin terim karşılığına ulaşılacak. Önerilen sözcükler kullanım alanı buldukça ve benimsendikçe hangi terimlerin yaygınlaştığını daha açık bir şekilde görebileceğimizi umuyoruz.

‘LİNK’ YERİNE ‘BAĞLANTI’

• Gelen önerileri değerlendirmede nasıl bir yöntem izliyorsunuz?

Yabancı terimleri aynen önermek yerine Türkçe dilbilgisi kurallarına uygun ve rahat anlaşılabilir Türkçe karşılıklarını önermeye özen gösteriyoruz. Örneğin, bir resmin “çözünürlüğünü azaltmak” yerine, resmi “resize etmek” diye bir terim önermemeye özen gösteriyoruz. Benzer şekilde “link” yerine “bağlantı”, “dijital” yerine “sayısal”, “detay” yerine “ayrıntı”, “konsensüs” yerine “uzlaşım” yeğlediğimiz terimlerdendir. Türkçemize girmiş ve alışılmış terimleri dikkatle irdeliyoruz. Bazen daha iyi bir Türkçe terim bulduğumuzda, bu yenisini öneriyoruz. Şiirlerini zevkle okuduğumuz Orhan Veli Kanık’ın şu yargısı, bu konuda iyi bir örnek: “Tayyare kelimesine alışan millet, uçak kelimesine de alışır.” Yoksa, “bilgisayar”a hâlâ “kompüter” diyecektik.

TERİM ÖNERİLERİNDE NELERE DİKKAT EDİLİYOR

Orhan Veli’nin vermiş olduğu örnek, “Teknolojiyi üretenler terimleri de saptarlar; o terimleri aynen almak zorundayız” diye düşünenlere de iyi bir yanıttır. O düşünce ile ne tayyare ne de uçak sözcükleri kullanılabilirdi. İngilizce bir terimin önce hangi anlamda kullanıldığını irdeleyip, terim önerilerimizde, yazım kurallarını, sözcük yapma eklerini, terimin cümle içindeki olası kullanımlarını, terimden türeyebilecek başka terimleri, önerilecek terimin işlevini, anlamını ve etimolojik kökenini göz önünde tutuyoruz. Örneğin, İngilizce “run” sözcüğünün çeşitli anlamlarını irdeleyip, “program running” terimini “program koşturmak” değil, “program çalıştırmak” olarak öneriyoruz. Benzer şekilde bir saat de “koşmaz” ama “çalışır”. Bazen, İngilizce bir terimi Türkçeye çevirmek yerine o terimin işlevini anlatabilecek Türkçe bir terim üretmek terimin anlaşılabilirliği bakımından daha iyi olmakta. Örneğin, “cookie” karşılığı olarak “kurabiye” veya “çerez” yerine “gözlemci” terimini kullanmak kavramı daha iyi anlatabilmektedir.

ÖZENLİ TÜRKÇE

• Bu çalışmaları yürütürken en çok hangi konulara dikkat ediyorsunuz?

Çalışmalarımızda, sözlük kullanmaya dikkat ediyoruz. Her zaman kullandığımız sözlüklerden başka 900’den fazla Türkçe sözlük ve 1964’ten beri 100’den fazla bilişim sözlüğünün olması bilişimde özenli Türkçe çalışmalarımızı kolaylaştırmaktadır. (https://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/tr-bilisim-sozlukleri/) Dilin bir uzlaşma olduğunu ve eğer bir uzlaşma varsa önerilen terimlerin tutabileceğini biliyoruz. Bu yüzden çalışmalarımızda terim önerilerini uzlaşarak yapıyoruz. Türkçemizi özenli kullanmanın tüm meslektaşlarımıza yakışacağına inanıyoruz.

SÖZLÜKE ULAŞIM

• Terimler konusunda bir çalışmanız var mı?

Çalışmamızın ana eksenini bilişim terimleri oluşturmakta. Bu eksende yer alan terimler bir sözcükten de, birden çok sözcükten de oluşabiliyor. Önceliğimiz hangi anlamın öne çıkarılması gerektiğiyle ilgili. O nedenle terime ilişkin konuyu ayrıntılı irdelememiz gerekiyor. Bunun dışında Türkçemiz ve bilişimle ilgili konuları içeren iki sitemiz bulunmakta. Sitelerde yazarlarımızın birbirinden ilginç yazılarını bulabilirsiniz. Sitelere
https://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/ ve https://www.ozenliturkce.org.tr/ bağlantılarından ulaşılabilir.