Aman petrol yaman petrol: Cumhuriyet’in petrol davası ve Mehlika Teyzem

aman petrol, canım petrol

artık sana sana muhtacım petrol

elinde petrol, sonunda petrol

artık dizginlerim senin elinde petrol

öyle gururlusun giremem yanına*

girmişsin kimbilir kaç aşığın kanına

dolardan marktan başka laf çıkmaz dilinden

neler neler çekiyorum senin elinden

(Ajda Pekkan, 1980 Eurovision Şarkı Yarışması.)

19 Eylül 1956 yılında doğduğumda annem Sehavet Mersinoğlu Maden Tetkik Arama Enstitüsünde Jeolog Kartograf olarak, babam Saim Mersinoğlu ise Tidewater Oil Co.’nin müdürü ve Türkiye temsilcisi olarak çalışıyorlardı. O yüzden Türkiye’nin yeraltı zenginlikleri ile ilgili bir ortamda doğdum. Annemin MTA’dan en yakın arkadaşlarından Türkiye’nin ilk kadın petrol jeologlarından 1912 doğumlu Mehlika Teyze’nin eşi, Türkiye’nin en önemli petrol jeologlarından 1893 doğumlu Cevat Eyüp Taşman doğumumdan hemen sonra 3 Ekim 1956’da rahmetli olmuş…

Adını hep rahmetle anarlardı. Daha lisedeyken Teyfik Fikret’in takdirini kazanmış.(1) Bu petrolcü çift hakkında internette hem yaşam öyküleri var, hem de yazdıkları bilimsel yazıları. Cevat Eyüp Taşman’ın “Petrolün Türkiye'de Tarihçesi”(2) adlı bir yazısı var. Burada mütevazı bir anlatımla Raman’da nasıl petrol bulduklarını da anlatıyor. Mehlika Teyze’nin kısa öz yaşam öyküsünü Türkiye Petrol Jeologları Derneği sitesinde bulabilirsiniz.(3) Ayrıca Nadir Yurtoğlu’nun yazdığı bu dönemin tarihi var.(4) Mehlika Teyze bana bir gün nasıl ABD’ye Teksas’ta okumaya gitmesini detaylı şekilde anlatmıştı. Belki ben de Teksas’da okuduğum için...

CUMHURİYET’İN PETROLCÜLERİ

Babasının Jön Türkler’den Kuvayi Milliyeci, Kurtuluş Savaşı gazisi askeri doktor olarak Atatürk ve İnönü’nün de doktorluğunu yaptığını, bunun kendisini ABD’ye yollamada etkisi olduğunu anlattı. Atatürk petrol üzerine bir an önce insanlarımızın okuyup uzman olmasını istiyormuş ve bunun için (İngilizcesi olanlar olsa daha çabuk olacağını düşündüğünden) böyle gençler arıyormuş. Babam bunu Atatürk ve İnönü’den duyunca, “benim bir kızım var İngilizce biliyor ve çalışmak istiyor” demiş. Onlar da ABD’ye gider mi demişler, o da “kızıma sorayım” demiş. Babam bana sordu, ben de memnuniyetle giderim dedim.

TÜRKİYE’NİN İTİBARI

Beni New York üzerinden Austin, Texas’a yolladılar. O zamanlar New York’ta esprili bir talebe müfettişi varmış, Mehlika Teyze’ye “Austin’de seni iki Türk erkek öğrenci karşılayacak biri hep takım elbise giyer ve kravatı yağ lekelidir oradan tanırsın” demiş. Karşılamışlar dediği gibi kravat yağlı imiş. Türk öğrenciler iyi anlaşmışlar hep beraber güzel vakit geçirmişler yardımlaşmışlar. Bir gün Austin’den San Antonia’ya gezmeye gitmişler ve bir Rum tavernasına rastlamışlar. İçeri girmişler sahibi İstanbullu bir Rum çıkmış. Türk öğrencileri görünce sevincinden ne yapacağını şaşırmış, yedirmiş içirmiş yanlarına dönüşlerinde yolluk birçok yiyecek vermiş. “Bunu saymam yine beklerim” demiş. Bunlar ne zaman gitseler bu Rum amca hemen acele acele müşterileri uğurlayıp erkenden dükkânı ve perdeleri kapatıp bunları misafir ediyormuş. Gramafona Türk sanat müziği plakları koyup hep beraber şarkı söyleyip çiftetelli vs oynuyorlarmış. Dönene kadar birçok kez gitmişler. Her gittiklerinde dönüşlerinde yanlarına çeşit çeşit erzak veriyormuş. Bir ara savaş yüzünden paraları gelmemiş. Mehlika Teyze bankaya gitmiş, müdür Türk öğrencisi olduğumu öğrenince bana, “Türkiye Cumhuriyeti’ne güveniriz biz size ödemeye devam edeceğiz” demiş. Mehlika Teyze de bana, “Mustafa bu kredi Mehlika’ya değil Türkiye Cumhuriyetine idi… O zamanlar ülkemize güven çok yüksekti” dedi.

Mehlika Teyze hızla yazları da kurs alarak üniversiteyi bitiriyor. Ancak Atlantik’te savaş bütün şiddeti ile devam ediyor. O yüzden Pasifik üzerinden Türkiye’ye dönüyor. Kendisine bir de Amerikalı sondajcı getirmesi söyleniyor. O da biri ile anlaşıp beraber yola koyuluyorlar. Mehlika Teyze annesine güzel kalın bir palto almış, ayrıca akraba ve tanıdıklara hediyeler, mikroskobu ve kitapları ile epey bir yükle yola koyulmuş. Önce gemiyle ABD’den Japonya’ya gitmişler. Japonya’ya ulaşınca gemiye Japon askerleri doluşuyor. Yolculara ufak bir miktar yen verip gemiden indiriyorlar. Mehlika Teyze’nin farkına ve tuhafına giden şey, Japon askerlerinin hemen geminin lokantasına dolup ne var ne yok yemeleri imiş. Meğer onlar Pasifikte yol alırken, Japonlar ABD üssü Pearl Harbor’a 7 Aralık 1941’de saldırmışlar. Gemiden iniyorlar çeşitli vasıtalar ile zor bela Hindistan üzerinden Basra’ya ulaşıyorlar. Ama bu ara Mehlika Teyze bana gülerek anlattığına göre bazı eşyalarını taşıyamadığı için bırakıyor ama inatla annesinin kalın paltosu üstünde mikroskopu elinde kitapları kıymetli onları bırakmıyor.

RAMAN GÜNLERİ

Basra’dan, Bağdat üzerinden Türkiye’ye kışın ortasında ulaşıyorlar. Ülkemize ulaşınca yeri öptüm diyor. Trenle Ankara’ya giderken bir yaşlı hanım, “kızım nereden geliyorsun nereye gidiyorsun” diyor o da anlatıyor. ”Annen babanın haberi var mı?” diyor. Mehlika Teyze “nereden olacaklar hep yollardaydık” diyor. O teyze ilk durdukları istasyon şefine Ankara’ya ailesine telgraf çektiriyor ve anne babası kışta kıyamette karlı bir Ankara’da karşılıyorlar. İşin ilginç tarafı yedi gün sonra tayini Raman’a çıkıyor. Mehlika teyze o günleri tekrar yaşar gibi bana anlatıyor:

“Hemen hazırlandık annem bende geleceğim” dedi. “Büyük bir mutluluk ve keyifle hazırladık ve gittik” dedi. “Orada kuyu açıp su bulup civara da verdiğimiz için bölge insanı çok memnun. Zaten geleneksel misafirperverlikleri de var. Bizi ağaları gibi sayıyorlar, bir de seviyorlar. Her konuda yardımcı oluyorlar. Bir aile gibiyiz” diye Mehlika Teyze anlatmaya devam ediyor:

“Bir gece kurşun sesleri duyuyorlar. Yakındaki jandarma karakoluna ve jeneratöre saldırı oluyor. Ertesi gün yerel halktan yanlarında çalışan iki işçi saldırının kimler tarafından olduğunu bildiklerini ve Suriye’den geldiklerini söylüyorlar. Biz Jandarmaya kim oldukları, nereden geldiklerini söyleriz ama bizi de bunlar öldürür, diyorlar. Gerçekten de aylar sonra bir saldırı daha oluyor ve bu iki işçi öldürülüyor.”

PETROL ŞEHİTLERİ

Mehlika Teyze’ye göre Türkiye’de petrol çıkarılmasını istemeyenlerin sınır dışından müdahalesi. Ama tabii gerekli önlemler alınıyor ve çalışmalar hızlanarak devam ediyor. Bildiğimiz gibi bu bölgede petrol çıkarılıyor. Petrol Mehlika teyzenin yaşamını değiştiriyor. Bir de üstüne eşi Cevat Eyüp Taşman’la tanıştırıyor. Dünya küçük. Bir kaç yıl önce Brighton’a gelen Veysi Kubba babasının Mehlika Teyze’nin Batman’da şoförlüğünü yaptığını, birçok kez Ankara ve İstanbul’a götürdüğünü söyledi.

Çağdaş adlı Batman gazetesinin sitesindeki ‘Fotoğraflarla Petrol Hikâyesi’ başlıklı ve “kara altın’da ilk sondaj, Tunç devrini andıran şartlarla başlıyordu. Sondaj dünyanın belki de en zor işleri arasında yer alıyordu” içerikli yazının Petrol Şehitleri bölümünde şunlar yazıyor: “İlk petrol kuyusunun bulunduğu Garzan-1’de sondaj takımı sıkışınca büyük patlama yaşanmıştı. O patlamada petrol arama çalışmalarında büyük emeği olan ABD’li sondör Kid Russell ve Hamdi usta, hayatını kaybediyor.’(5) Tarih de uyuyor. Acaba ölen sondajcı Mehlika Teyze ile gelen Amerikalı mıydı?

Bu acılara zorluklara rağmen Mehlika Teyze ne kadar zevkle çalıştıklarını anlata anlata bitiremiyordu. Bir de işte petrol varmış da çıkarılmıyormuş gibi dedikoduların hep olduğunu sözüm ona eşi Amerikalılardan para alıp mahsus bulmuyormuş ya da bulduklarını beton döküp kapıyormuş gibi saçmalıkları da anlattı. Hatta dediğine göre nerede en ufak bir haber alsalar hemen gidiyorlarmış.

Bir keresinde Karadeniz’in kıyısında zor bir bölgede köylüler topraktan kara bir sızıntı görmüşler. Petrol var denmiş, ‘hemen biz gittik inceledik’ demişti. Babam Saim Mersinoğlu da dünyanın en zengini Getty’nin petrol firması Tidewater’da çalıştı. Onlar da gerçekten hiç petrol bulamamışlardı. Paul Getty o kadar cimri ve hesaplı adammış ki, geldiğinde en ucuz otellerde kalıyormuş. Bir keresinde Ulus’ta otelde çorabı kaybolmuş, babama “resepsiyona söyle ya bulsunlar ya da ödesinler” demiş. Babam utanmış sormamış. Kendi cebinden bir çorap alıp vermiş. Uzun yıllar aramışlar. Hatta gelirken beş kurşun kaplı tabut getirmişler. Ölen Amerikalı çalışanların ülkelerine gerekirse yollamak için. Hepsi kullanmış. Aralarında bir birlerine takılırlarmış “tabutun hazır seni yollayacağız” diye... Bu kadar planlı programlı ve para harcayan cimri Getty petrol bulacak çıkarmayacak, olacak şey değil...

DENİZLERDE VAR

Mehlika Teyze, MTA‘da yıllarca çalıştıktan sonra asıl uzmanlığı petrol mikropaleontolojisi olduğundan bir özel labaratuvar açmıştı. Yalnız Türkiye’nin değil, komşu ülkelerin de petrol palentolojisini labaratuvarında incelemişti. Ayrıca bana anlattığına göre tüm Kuzey Irak ve İran’daki petrol bölgelerini de karış karış gezmişti. Türkiye’deki petrol hakkındaki düşüncesini bana evinde gösterdiği bir videoda, kendi şerefine petrol mühendislerinin yemeğinde onlara da esprili bir şekilde anlatmıştı: “Ülkemizde yani Anadolu’da ana karada biz keyifle aradık bulamadık ve bence pek de fazla petrolümüz yok. Belki çok derinlerde olabilir ve teknoloji ilerleyince bunlar daha ekonomik olabilir” demiş ve eklemişti: “Size denizlerimiz kaldı, bence orada var.”

Evet, artık Mavi Vatan’da aramalar yapılıyor ve Karadeniz’de petrol olmasa da gaz bulunuyor. Yıllar önce TPAO’da çalışmış bir arkadaşım genel müdürlerinin de bu fikirde olduğunu bana söylemişti. Annem babamların ve Mehlika Teyze’nin nesli müthiş vatanseverdiler ve büyük bir özveri ile durmadan çalıştılar.

Burada başka bir paleontelog Cahide Kırağlı(6) teyzemizi de anmadan geçemeyeceğim. O da ikisinin yakın arkadaşı idi. Üçü için o zamanki televizyon programı Charlie’nin Melekleri’ne benzeterek genel müdürleri Sadrettin Alpan’nın melekleri diye MTA’lılar bu üç arkadaşla şakalaşırdı. Mehlika Teyze’nin bilimsel eğitiminin ve yılların tecrübesinin öngörüsü çıktı. Tüm canla başla çalışan ve aramızdan ayrılan bu güzel insanların ruhu şad olsun.

Kaynaklar:

(1) Cevat Eyüp Taşman * Türk Jeoloji leminin Büyük Bir Kaybi (1893-1956) Kemal Lokman https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/972479

Mehlıka Taşman ve Cevat Eyüp Taşman hakkında kısa bir belgesel. https://www.youtube.com/watch?v=QG0_t_I6yZw&feature=share&fbclid=IwAR1Q0yqcaCep0wR1c-YSlhSqDKxw57xO2poJl1rVs8GgnFOB2lmB_9YvSVQ

(2) Petrolün Türkiye'de Tarihçesi, M. T. A. No. 39, 1949.

(3) MEHLİKA TAŞMAN RİBNİKARhttp://www.tpjd.org.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=228:mehlika-tasman&catid=41&Itemid=205&lang=tr Bu yazıdaki bazı önemsiz detaylar Mehlika teyzenin bana anlattıklarıya tam uyuşmuyor. Süveyş Kanalı üzerinden dönüş gibi.

(4) Nadir YURTOĞLU,Politikaları (1923-1950)*Petroleum Exploration Policies in Turkey During TheRepublic Period (1923-1950)

(5) Batman Çağdaş Gazetesi https://www.batmancagdas.com/yasam/fotograflarla-petrol-hikayesi-14-h41680.html

(6) http://www.pcg.web.tr/newweb/custom/(2d)15pcgpaleontolojicinarlari.pdf