Asya çağını açan devrimler: Bağımsız Moğolistan böyle kuruldu

Laik okullar açılır. Yeni mahkemeler oluşturulur. 1924 yılında Moğol Devlet Bankası kurularak milli para birimi dolaşıma sokulur. Mayıs 1924’te halk cumhuriyeti ilan edilir.

Moğolistan Halk Cumhuriyeti, 1911’de bağımsızlık ilanıyla başlayan on yıllık mücadele sonunda kuruldu.

Cengiz Han İmparatorluğunun dağılmasıyla (1227) Moğolistan bir dünya gücü olmaktan çıktı, yalnızca yukarı Asya’daki komşularıyla (Çin, Rusya) ilişkisi olan bir ülke haline geldi. Göçebe feodalizminin hüküm sürdüğü ülkede boyların talan seferleri ve 18. yüzyıldaki iç savaş, feodal beylerin Çin’in egemenliğini kabul etmesiyle sonuçlandı (1691). Çin yönetimde Moğolistan dünyadan yalıtıldı, Çinli tüccar ve yöneticilerin faaliyette bulundukları, kaynakları Çin’e akan bir sömürge oldu. Çin egemenliğine, lamacı Budizmin etkisine rağmen Cengiz Han’ın büyük Moğol imparatorluğunun, bağımsız ve zengin bir devletin anısı halk ve feodal aristokratlar arasında canlı kaldı.

Moğollar, Çin egemenliğinden kurtulma ve bağımsızlık arayışları çerçevesinde ilk kayda değer teması 1895’te Rusya ile gerçekleştirdiler. Çin’de 20. yüzyılın başında cumhuriyetçi eğilimlerin güçlenmesini de bir fırsat olarak değerlendirdiler. 1911 yılının yaz aylarında geleneksel törenleri için Hüre’ye (Ulanbator) gelen Moğol beyleri konuyu görüşerek bağımsızlık ilan etmeyi değerlendirirler. Çin’de cumhuriyet ilanıyla bağımsızlık yanlısı beyler ve lamalar hareketlenir. Moğollar, 29 Aralık 1911’de Sekizinci Hutuktu (Yaşayan Buda, Moğolların dinsel önderi) imzasıyla yayımladıkları bir bildiriyle Mançu hanedanının ortadan kalktığını, dolayısıyla imzaladıkları tabiiyet anlaşmalarının geçerliliğini yitirdiğini ileri sürerek bağımsızlık ilan eder. Sekizinci Hutuktu imparator olur, beş kişilik bir hükümet kurulur.

1912 yılı sonlarında Çin hükümeti bağımsızlık hareketini bastırmak için askerî harekâta başlar. Çin ordusuyla Moğol kuvvetleri arasındaki çarpışmalar 1913 yılı boyunca devam eder. Rusya’nın girişimiyle Rus-Moğol sınır kenti Hiyakta’da 1915’te toplanan Üçlü Konferans’ta Moğolistan’ın Çin himayesinde özerk bir ülke olması kabul edilir.

MOĞOLİSTAN HALK PARTİSİ'NİN DOĞUŞU

Bağımsızlık ilanıyla Moğolistan teokratik monarşi ile yönetilmeye başlandı. Bu dönemde ülkede Rus etkisi belirgindir, birçok alanda ilerici gelişmeler yaşanmıştır. Moğollar, Hüre yakınlarında kurulan askerî okulda Rus uzmanların verdiği derslerle modern askerlik yöntemleriyle tanışmışlardır. Yoksul sınıflardan gelen gençlerin kabul edildiği bu askeri okuldan yetişenler ilerideki bağımsızlık hareketini yönetecek çekirdek kadroyu oluşturmuşlardır. Gelecekteki kurtuluş ordusunun komutanı Damdin Sühbator bu okuldan mezundur. 1913’te on dört öğrenci eğitim için Hiyakta ve İrkutsk’a gönderilmiştir. Moğolistan’ın devrimci önderlerinden Horologiin Çoybalsan bu öğrenciler arasındadır.

Rusya’nın etkisiyle sağlanan ilerleme 1919 yılına kadar devam eder. Sovyet Devrimi ve Sibirya’da kızıl ve beyaz ordular arasındaki savaş Rus etkisinin zayıflamasına, Çin’e yeniden Moğolistan üzerinde egemenlik talep etme fırsatı verir. Çin 1919 Kasım başında büyük bir askerî güçle başkente girer.

Çin egemenliğinin yeniden kurulmasıyla eşzamanlı olarak Moğolistan’da direniş komiteleri (duguylan) örgütlenmeye başlanmıştır. Kasım 1919’da gümrük memuru Soliin Danzan tarafından kurulan duguylan, alt kademedeki birçok devlet görevlisinin ve aydının katılımıyla büyür. Bu komitenin en genç üyesi, devlet basımevinde dizgici olarak çalışan Damdin Sühbator idi. Ocak 1920’de Dogsomiin Bodoo tarafından başka bir duguylan kurulur.

Hüre’deki iki grubun Haziran 1920’de yaptıkları toplantıda Moğolistan Halk Partisi kuruldu. Sovyet yetkililerle görüşmek üzere aralarında Bodoo, Danzan, Sühbator ve Çoybalsan’ın bulunduğu yedi kişilik bir heyet seçilir. Moğolistan Halk Partisi heyetiyle Sovyet yetkililer arasında Ağustos 1920’de İrkutsk’ta yapılan toplantıda Moğollar, para, silah, cephane, askeri danışman ve eğitmen talep ederler. Moğol heyeti Kasım 1920’de Sovyet hükümetinin desteğini sağlar.

Sibirya’da kızıl orduya yenilen beyaz ordunun bir bölümü 1920 Ekim ayı başlarında Baron Ungern komutasında kuzey doğudan Moğolistan’a girer, Çinlilerin hapse attığı Hutuktu’yu yeniden tahtına oturtur. Ancak Baron, kısa sürede acımasız yöntemleri, kendisi ve askerleri tarafından gerçekleştirilen vahşi cinayetler ve işkenceler nedeniyle saygınlığını yitirir.

MOĞOL-SOVYET ORTAK HAREKÂT

Sühbator, Kasım 1920’de Rus-Moğol sınır kenti Hiyakta’nın Rusya tarafına gelir. Şubat 1921’de ordu kurma çalışmalarına hız verilmesine, ordu komutanlığına Sühbator’un getirilmesine karar verilir, ilk partizan birliği kurulur.

13 Mart 1921’de Moğolistan Halk Partisi Merkez Komitesi toplantısında Geçici Hükümet kurulur, ilk bildiride Moğolistan’ın Çinlilerden ve Moğolları aldatmakla suçladığı beyaz ordudan kurtarılmasını birinci hedefi olarak açıklar. Partizan ordusu Çin işgali altındaki Moğolistan Hiyaktası’nı 18 Mart 1921’de ele geçirir. Dağılan Çin garnizonunun bir kısmı Rus topraklarına sığınır, bir kısmı güneye kaçar ve burada partizan kuvvetleri tarafından imha edilir. Bu yenilgi, Moğolistan’daki Çin varlığının sonu olur. Geçici Hükümet Moğolistan Hiyaktası’na taşınır ve nisanda Hüre’nin beyaz ordu işgalinden kurtarılması için resmi olarak Sovyetlerden askeri yardım ister. Moğol ve Sovyet birlikleri, mayıs ayında ortak harekâta başlar, Hüre 8 Temmuz 1921’de birleşik Moğol-Sovyet güçlerinin eline geçer.

Parti Merkez Komitesi ve Geçici Hükümetin ertesi gün Hüre’deki ortak toplantısında Sekizinci Hutuktu başkanlığında anayasal monarşi ilan edilir. 1921 Ağustos kararnamesiyle tüm feodal unvan ve makamları iptal edilir, asillerin aylıkları ve vergi imtiyazları kaldırılır. 1922 başlarında serflik ve angarya yasaklanır. Laik okullar açılır. Halktan insanların yönetici olabilmesine olanak sağlanır. Yeni mahkemeler oluşturulur. 1924 yılında Moğol Devlet Bankası kurularak milli para birimi dolaşıma sokulur.

Sekizinci Hutuktu’nun Mayıs 1924’te ölümünden sonra halk cumhuriyeti ilan edilir.

İkinci Dünya Savaşında SSCB’ni destekleyen Moğolistan’ın bağımsızlık ve egemenliği Yalta Konferansında diğer büyük devletler tarafından kabul edilir, 1961’de Birleşmiş Milletler üyesi olur.

1990’da serbest piyasa ekonomisine ve seçimli parlamenter sisteme geçen Moğolistan’da Devrimci Halk Partisi iktidardadır. Geniş ve doğal kaynaklar açısından zengin toprakları, büyük hayvan varlığı, yetişmiş insan gücüyle Moğolistan iç Asya’nın gelişen önemli bir ülkesidir. Şanghay İş Birliği Örgütü’nün gözlemci üyesidir.

Karkorin yakınlarındaki Bilge Kağan ve Kültigin yazıtları, Ulanbator yakınlarındaki Tonyukuk anıtı gibi Türk tarih açısından önemli tarihi eserlere ev sahipliği yapmaktadır. Moğolistan’la yakın ilişkilerini sürdüren Türkiye, Moğol devleti tarafından ülkenin Rusya ve Çin’den sonra üçüncü büyük komşusu olarak tanımlanmaktadır.

NOT: Geniş bilgi için bak: H. Zafer Kars - Emrah Maraşo, Asya Çağını Açan Devrimler, Kaynak Yayınları, İstanbul 2018.