Avrupa’da bir İngiliz sömürgesi Cebelitarık

Cebelitarık öyle İngiltere’nin burnunun dibinde de değil! Londra-Cebelitarık arası havadan 1757 km, karadan 2380 km. Bir fikir vermesi açısından örnekleyelim, İstanbul-Berlin arası havadan 1739 km karadan 2195 km.

6,5 km kare büyüklüğünde bir yarımada olan Cebelitarık’ın en yüksek tepesi 426 metre. Bu tepe Atlas okyanusuyla Akdeniz’i birbirine bağlayan ve aynı adı taşıyan boğaza hâkim. Buradan Akdeniz’e giren ve çıkan tüm gemiler görülmekte, izlenmekte. Bu özelliği nedeniyle İngilizler Hollandalılarla birlikte İspanya taht savaşına müdahale etmek üzere 1704 yılında işgal etmişler Cebelitarık’ı ve bir daha asla çıkmamışlar. Cebelitarık dünyadaki sayılı “chockpoint” olarak tanımlanan uluslararası trafiğin durdurulabileceği/bloke edilebileceği çok stratejik bir boğazlardan biri.[1]

Cebelitarık 1704’den bu yana İngiliz kraliçesine (şimdi kralına) bağlı “denizaşırı” bir İngiliz sömürgesi. 1713 yılında imzalanan ve Cebelitarık’ı “sonsuza kadar” Büyük Britanya’ya bırakan Utrecht Anlaşmasını sorgulayan İspanya’nın tüm çabalarına rağmen İngiltere bu yarımadayı bırakmak niyetinde değil. Hatta İngiltere’nin Avrupa Birliği’nden ayrılmasından sonra da İngilizler “Falkland Savaşı”nı örnek göstererek “Cebelitarık’ın egemenliği değişmedi ve değişmeyecek” diyerek “Cebelitarık ve Birleşik Krallık halklarının açık onayı olmadan bu durumun değişmeyeceğini” açıkça belirttiler. Yani İngiltere’nin bu stratejik sömürgesini bırakmaya hiç niyeti yok! Avrupa Birliği ise İngiltere’nin birlikten ayrılmasından sonra Cebelitarık üzerinde İspanya’nın söz sahibi olması gerektiğini savunuyor.

HERKÜL’ÜN SÜTUNLARI

Erken dönem Yunan ve Roma kaynaklarına göre Herkül, mitolojik “Erytheia-Kızıl Ada”ya yol alırken Atlas Dağları’nda bir geçit açarak Atlas Okyanusu ile Akdeniz’i birleştirmiş. Geçidin iki yanına da dünyanın son noktasını belirleyen ve “Herkül’ün sütunları” olarak bilinen iki kaya dikmiş. Cebelitarık kayası (Mons Calpe) ile Fas kıyısındaki İspanyol şehri Ceuta’daki Musa Dağı.

TARIK BİN ZİYAD’IN CEBELİTARIK’I

İslamiyetin Arap yarımadasından tüm kuzey Afrika’ya doğru yayıldığı dönemde, 711 yılında, Kuzey Afrika ile şimdiki İspanya’nın tam burun buruna geldiği yerdeki Ceuta (Septe) Vizigot Kontu Julian’ın hakimiyeti altındaydı. Vizigotlar, Romalıları yenerek, tüm İber yarımadasını ele geçirmişti. Ancak Ceuta’daki güçleri zayıftı. Müslüman Araplar tarafından Ceuta’da kuşatılan Julian, onları karşı tarafta kolayca yok edebileceğini düşünerek, İber yarımadasına çıkmaya ikna etmişti. Böylece kendi adamlarını da karşı kıyıya geçirerek kurtaracağını düşünmüştü. Tanca Valisi olan Berberi Tarık bin Ziyad ise birlikleriyle Julian’ın gösterdiği Tarifa yerine Algeciras’a çıkmaya çalışmış ama başarısız olmuştu. Bunun üzerine kendi adını verdiği Jebal Tarık (Tarık’ın Dağı) yarımadası üzerinden Endülüs’e çıkarak İber yarımadasındaki Müslüman egemenliğini başlatmıştı. Cebelitarık kayalığına da bir kale yaptırmıştı.

KUŞATMALAR ALTINDAKİ CEBELİTARIK

Cebelitarık tarihi boyunca tam 13 kez kuşatılmış. 1309 yılındaki ilk kuşatma, İber yarımadasının Hıristiyanlarca “yeniden fethi” sürecinde yapılmış. İspanyol Alonso Perez de Guzman bir ay boyunca bombaladığı Cebelitarık’ta 600 yıllık Müslüman egemenliğine son vermiş. Kimse Cebelitarık’a yerleşmek istemeyince Kastilya kralı 4. Ferdinand ilginç bir teşvik yasası çıkarmış. Krala ihanet edenler hariç hırsızlara, katillere, kocasından kaçan kadınlara, dolandırıcılara Cebelitarık’a yerleşip bir yıl bir gün oturmaları halinde idam cezaları olsa dahi özgürlük vaat ederek gümrükleri kaldırmış.

Cebelitarık, daha sonraları Müslüman beylikler birbirleriyle savaşırken Katolik İspanyolların, İspanyollar taht kavgasına tutuştuklarında yeniden Müslüman Arapların eline geçmiş. Nihayet 1501 yılında, 15 ay süren 9. kuşatmanın ardından, Kraliçe İsabel tarafından İspanya Krallığı’na bağlanmış, ta ki İspanya’da yeni bir taht kavgası nedeniyle 11. kez kuşatılıncaya kadar. Cebelitarık, 1704 yılında Habsburg hanedanı adına İspanya’daki taht savaşına müdahil olan İngiltere ve Hollanda donanmasının yoğun top ateşi sonucu, İngilizlerin eline geçmiş. Bir yıl sonra Cebelitarık’ı serbest liman ilan eden İngilizler Akdeniz’de önemli bir üstünlük elde etmişler. İspanyolların Cebelitarık’ı geri alma çabaları ise sonuçsuz kalmış. Aksine 1713 yılında imzalanan Utrecht Anlaşmasıyla bu stratejik yarımada “sonsuza kadar” İngiltere’ye teslim edilmiş. İspanyollarFransızlar ile birlikte 1779 yılında 4 yıl süren “Büyük Kuşatma” harekâtına girişmişler ancak yine başarısız olmuşlar. Bu arada İngilizler dağın içine sürekli tüneller kazıp top ve silah delikleri açmışlar ve büyük bir savunma üstünlüğü geliştirmişler. İngilizler 250 yılda Cebelitarık’ta tam 55 km. tünel kazmışlar.

İNGİLİZ DENİZ ÜSSÜ’NDEN NATO’YA CEBELİTARIK

Birinci Dünya Savaşı yıllarında gemilerin sığınağı olarak kullanılan Cebelitarık, İkinci Dünya Savaşı’nda önemli bir üs olur. Sivil halk Madeira, Jamaica ve Kuzey İrlanda’ya tahliye edilir. Hitler’in “Operation Felix” savaş planında yer alan Cebelitarık’a İtalyan savaş gemileri başarısız bir saldırı düzenler. Kuzey Afrika’ya çıkarma yapan Müttefiklerin “Operation Torch” harekâtında merkez Cebelitarık olur. Batı Avrupa’daki Müttefik kuvvetlerinin başkomutanlığını yapan D. Eisenhower tüm operasyonu Cebelitarık tünellerinden yönetir. Ayrıca kazılan yeni tünellerde hastane, cephanelik yanı sıra tüm garnizonu 16 ay boyunca besleyebilecek gıda deposu, fırın ve su arıtma tesisi kurulur. Tünel kazılarından çıkan hafriyatla sahiller genişletilir.

Savaş sonrası İngiltere Cebelitarık’taki birliklerini Atlantik’e kaydırır, ABD’nin 6. Filosu Akdeniz’e yerleşir. Soğuk Savaş döneminde Cebelitarık NATO’nun Cebelitarık Boğazı’nı gözleme istasyonu olur. 1982’de Falkland Savaşı’nda İngiltere’nin aktarma üssü olan Cebelitarık, 1992 Körfez Savaşı sırasında da İngiliz birliklerine hizmet verir. İngiltere 1985 yılında Cebelitarık’a yerleştirdiği gemisavar füzelerini 1997’de kaldırır. Adadaki askeri varlığını da 1990’lı yıllarda azaltmaya başlar ancak kullanıma hazır top bataryalarını bırakır.

CEBELİTARIK HALKI

1920’lerden bu yana seçimlerin yapıldığı Cebelitarık’ta farklı eğilimlerde siyasal partiler yarışmakta. 2010 sayımına göre yaklaşık 30 bin kişi yaşadığı Cebelitarık’tahalk İngiliz vatandaşı da sayılıyor. Halk çoğunluğu İngiliz, İspanyol, Arap olmak üzere farklı kökenlerden gelen insanlardan oluşuyor. Halkın dili Lladino, Endülüs İspanyolcası, İngilizce, İbranice, Portekizce dışında Ceneviz, Malta dillerinin karışımı bir dil ama resmi dil İngilizce. Halkın çoğu Katolik. Müslümanlar, Yahudiler ve Hindular da var.[2] 1724 yılından kalma bir Sinagog, 600 kişilik Hindu grubu için yaptırılan Hindu tapınağı ve Müslümanlar için 1997’de Suudi Arabistan tarafından yaptırılan bir külliye de dikkat çekiyor.

SÖMÜRGE, ÖZERKLİK YA DA BAĞIMSIZLIK

212 yıl İspanyol egemenliğinde, 313 yıl İngiliz egemenliğinde kalan Cebelitarık’ın statüsü İngiltere ve İspanya arasında sürekli bir anlaşmazlık konusu, Faşist Franco yönetimindeki İspanya 1963’te egemenlik hakları iddia ettiği Cebelitarık’ı yeniden kendi sınırlarına almak üzere Birleşmiş Milletler nezdinde bir mücadele başlatmış. BM bu tür anlaşmazlıklarda sömürge halkının vereceği kararın belirleyici olmasını tavsiye ediyor. Bunun üzerine İngiltere 1967 yılında Cebelitarık’ta bir referandum yapmış. Halk, ezici bir çoğunlukla, İngiliz egemenliğinde yaşamayı seçmiş. Üstelik Cebelitarık halkının İngilizlere bağlı bir yaşamı seçtiği referandum günü olan 10 Eylül, “milli gün” ilan edilmiş. Bunun üzerine Franco sınırları kapatmış ve her gün İspanya’ya geçerek çalışan halk mağdur edilmiş. Sınırlar 1982’de yaya geçişlerine açılmış 1985’te de kontrollü olarak açılmış.

2001 yılında İspanya’nın Cebelitarık yönetiminde İngiltere ile birlikte söz sahibi olmayı talep etmesinin ardından yapılan görüşmelerde anlaşma sağlanamayınca yeni bir referandum yapıldı. 2002 yılındaki referandumda halk ezici bir çoğunlukla iki ülkenin ortak yönetimine karşı oy kullandı. 2004 yılında bir ilk daha yaşandı. Daha önce Cebelitarık ile eşit şartlarda görüşmelere katılmayı reddeden İspanya, bu kez İngiltere ve Cebelitarık ile birlikte masaya oturmayı kabul etti ve üçlü görüşmeler başladı. Bunun sonucu olarak 2006’da İspanya-Cebelitarık sınır geçişleri kolaylaştırıldı, telefon bağlantıları iyileştirildi, eskiden İspanya’da çalışmış olup şimdi Cebelitarık’ta yaşayanların emeklilik hakları tanındı, doğrudan uçuş imkanları sağlandı. Ama Cebelitarık’ın bağımsızlığı hiç konu edilmedi!

Bağımsızlığın kabulü için İspanya’nın da onayı gerekiyor. İngiltere’nin ise Cebelitarık’ı İspanya’ya bırakmak ya da bağımsızlığını kabul etmek gibi bir meselesi yok! Aksine İngiltere, “İngiltere Parlamentosu’nun farklı bir iradesi olmadığı müddetçe Majesteleri’nin dominyonu olmaya devam edecektir”, “başka bir ülkenin egemenliği altına girmesini öngören bir anlaşmaya taraf olmayacağını garanti etmektedir” diyerek “sonsuz kadar” bu topraklara sahip çıkacağını belirtmekte. 2007 yılında yapılan anayasa oylamasında savunma ve dışişleri hariç “kendini yönetmesi” kabul edilen Cebelitarık yönetimi bugün, İngiliz monarşisinin temsilcisi bir sömürge valisinin altında görev yapan hükümet ve küçük bir parlamentoya sahip.

İspanya ve İngiltere arasındaki bir diğer sorun da Cebelitarık karasuları! 1713 anlaşmasında belirlenmemiş bu sorunu her iki ülke kendisine göre yorumluyor. İngiltere Cebelitarık’ın etrafındaki 3 deniz mili genişliğindeki alanı İngiltere karasularına ait sayarken, Cebelitarık limanları hariç tüm deniz çevresinin kendi karasuları olduğunu iddia eden İspanya, bu hakkını kullanmakta ısrarcı.

DENİZDEN KAZANILAN TOPRAKLAR

Cebelitarık’ın büyümesinin tek yolu denizden toprak kazanarak mümkün. Şimdi yapılan da bu. 1980’lerden bu yana deniz doldurularak alan kazanılıyor. “Europort” denilen yolcu gemileri limanı, hastane, mağazalar ve lüks konutların olduğu alan denizin doldurulmasıyla yapılmış. Dahası “ye-iç- eğlen” tarzı yapılmış “Marina Bay” kazıklar üzerinde denizde inşa edilmiş bir yer. İngiltere denizleri de istediği gibi kullanarak yatırımlarını yaparken İspanya tam da bu konuda müthiş hoşnutsuz. Sorunu deniz hukuku açısından yorumlamayı ise maalesef uluslararası hukuk değil “güçlü” İngiltere yapmakta.

CEBELİTARIK’IN EKONOMİK GÜCÜ

Cebelitarık ekonomisi turizme, İngiltere’den gelen sömürge yardımına, transit ticaret ve internet üzerinden oynanan kumar gelirlerine dayanıyor. Daha önce yabancı şahıs ve şirketlere tanınan vergi muafiyeti ise Avrupa Birliği tarafından “kanunsuz” ilan edilerek kaldırıldı, 2011’den bu yana vergi %12,5. Ancak KDV, servet vergisi, sermaye kazancı vergisi gibi vergiler alınmadığı için yine de vergi cenneti sayılmakta.

İspanya’nın “Güneş Sahilleri’ şehirlerinden Torremolinos üzerinden otobüsle gittiğimiz Cebelitarık eski şehrin dar sokakları ve atmosferiyle ilginçti. Ama daha ilginci İngiltere’nin hiçbir sınırsal, kültürel ilişkisi olmadığı bu toprakları stratejik önemi nedeniyle asla bırakmayacağını anlamamızdı.

Havaalanı

Cebelitarık uçak pisti Guinness rekorlar kitabında yer alan dünyanın en kısa pistlerinden biri. Aynı pisti araçlar ve yayalar da kullanıyor. Uçak ineceği zaman araç ve yaya trafiği durduruluyor. Sınırdaki İspanyol şehri Linea’ya uçulursa 15 dakikalık bir yürüyüşle uçak pistinden geçerek de Cebelitarık şehrine ulaşılabiliyor.