Bangkok’tan Viyentiyan’a trenle yolculuk: Batımerkezci algılar ve gerçekler (Laos İzlenimleri-1)

Tayland’ın Bangkok şehri ile Laos’un Vientiane şehrini doğrudan birbirine bağlayan uluslararası tren seferlerinin başlayacağına dair haberleri okumak beni çok sevindirmişti. Bu haberleri duyar duymaz Laos için gidiş dönüş tren biletlerimi aldım.

Hem unutulmaz bir tren yolculuğu yaşamak hem de Laos’u görmek istedim. 31 Temmuz 2024’te Tayland’ın başkenti Bangkok’tan Laos’un başkenti Viyentiyan’a gitmek için Güneydoğu Asya’nın en büyük tren istasyonu Krung Thep Aphiwat Merkez Terminali’ne gittim. Mayıs 2023’te şehirlerarası seferlere başlayan bu istasyonu birkaç ay önce Malezya’ya gitmek için kullanmıştım. Son derece büyük, rahat ve ulaşımı kolay olan bu istasyon Tayland’ın gelişmekte olduğunun en büyük göstergelerinden biri.

Daha önceden de Tayland’dan Laos’a trenle gitmek mümkündü. Bangkok’tan Tayland’ın kuzeydoğusunda yer alan sınır şehri Nong Khai’ye trenle gidiyordunuz ve Nong Khai’dan Viyentiyan’a 30 dakikada giden bir başka trene biniyordunuz. Tayland’dan Laos’a hala bu şekilde gidilebiliyor ama Bangkok-Viyentiyan arasındaki kesintsiz uluslararası tren seferleri 19 Temmuz 2024’te başladı. İkinci sınıf vagondaki tren bileti için 574 Tay Bahtı (yaklaşık 550 TL) ödedim. Dönüş bileti için de aynı parayı ödedim. Yataklı vagonda seyahat etmek isteyenler ise yukarı ranza için 755 TL ve aşağı ranza için 840 TL ödüyor. Üçüncü sınıf vagon ise vantilatörlü ve iki kişilik koltuklar arasında bölme yok. Bu sınıfta seyahat edenler ise yaklaşık 270 TL ödüyor. Bilet fiyatları her bütçeye uygun.

Akşam 21:25’te 133 numaralı Bangkok-Viyentiyan treni hareket etti. Vagonda klimalar çok iyi çalışıyordu. Hatta vagon bir süre sonra buzdolabı gibi soğuyacağı için tren görevlisi yolculara açılmamış poşetler içinde temiz battaniyeler dağıttı. Koltuklar çok geniş ve rahattı. Biraz zaman geçtikten sonra defterimi çıkarıp trende yazmaya başladım. Trenler yazmak, düşünmek ve hayal kurmak için çok güzel bir ortam yaratıyor. Gece karanlığını delerek hızla ilerleyen trenin içinde Laos hakkında düşündüm.

BATIMERKEZCİ 'KÜÇÜK' ve 'FAKİR' ÜLKE ALGISI

Laos, denizle bağlantısı olmayan bir kara ülkesi ve yüzölçümü 236 bin kilometrekare. Ülkenin yüzölçümü 243 bin kilometrekarelik yüzölçümüne sahip Birleşik Krallık’ın yüzölçümünün biraz altında olmasına rağmen çoğu kişi Laos’u “küçük” bir ülke olarak tanımlıyor ama internette Birleşik Krallık’ın küçük bir ülke olduğuna dair yazılar çok az. Hatta Birleşik Krallık’ın aslında göreli olarak büyük bir ülke olduğuna dair yazılar bile var. Hegemon ülkeler kendilerinin küçük bir ülke olmasını kabullenemiyor. Buna şaşırmıyorum.

Sömürgeci güçlerin çıkarları için hazırlanan Mercator projeksiyonlu dünya haritalarında Afrika ve Güney Amerika küçük gösterilir. Bu haritalarda, 9,7 milyon kilometrekarelik Avrupa, 17,8 milyon kilometrekarelik Güney Amerika’dan daha büyük görünür, ama Güney Amerika aslında Avrupa’nın neredeyse iki katı büyüklüğündedir. Yine 19 milyon kilometrekarelik Kuzey Amerika, 30 milyon kilometrekarelik Afrika'dan önemli ölçüde daha büyük gösterilir. O yüzden kıtaları gerçek boyutlarına yakın bir şekilde gösteren Rahmetli Alman tarihçi Arno Peters’a ait olan “Peters’ın Dünya Haritası”na bakmanızı öneririm çünkü haritacılık sadece teknik bir kartografik doğruluk meselesi değildir. Haritalar, dünyaya nasıl bakmanız gerektiğine ait ideolojik işlevlere sahip. Sömürgecilik sonrasında başlayan emperyalizm çağında emperyalizm haritalarla dünyaya dair algılarımızı etkilemeye devam ediyor. Bu bağlamda, Laos gibi mazlum ülkelerin “küçük” bir ülke olarak gösterilmesi bu ülkelerin ayağa kalkamamasını ve kalkınamamasını temin eden ideolojik bir işlev de görüyor.

Laos’la ilgili bir başka mesele ülkenin ekonomik açıdan olumsuz bir şekilde tanıtılmasıyla alakalı. Laos’a giden kişilerin sosyal medyada paylaştığı Laos videolarına baktığımda hep Laos’u fakir diye aşağılayan ve küçük gören videolarla karşılaştım. Video başlıkları, “Laos’a Türk lirasıyla git zengin ol”, “Türkler için çok ucuz ülke”, “Dünyanın en fakir ülkesi Laos’tayım” şeklinde. Birçok takipçisi olan ve kendini “gezgin” sanan bu kişilerin az gelişmiş bir ülkeye karşı bakış açısı oldukça üzücü. Oysa bana göre gezginlik, okumayı, araştırmayı ve iyi gözlemler yapmayı, gezilen ülkenin halkıyla bağlar kurmayı gerektirir. Gezilen ülkenin tarihini ve kültürünü tarafsız bir şekilde anlatmalısınız, gezilen ülkedeki adaletsizliklerin ve eşitsizliklerin altında yatan nedenleri sorgulamayı kendinize dert edinmelisiniz. Az gelişmiş bir ülkeye gidiyorsanız, o ülkeyi “fakir” olarak küçük görmek yerine, o ülkenin neden az geliştiğini veya az gelişmişliğe mahkûm edildiğini, sömürgecilik ve emperyalizm ile arasındaki ilişkileri sorgulamalısınız. Bunları yapmadığınız takdirde İlber Ortaylı’nın deyimiyle bir ülkeyi “bavul” gibi gezmiş olursunuz.

AZ GELİŞMİŞLİĞİN MADDİ TEMELLERİ

Peki Laos iddia edildiği gibi fakir bir ülke mi? Laos’u gezen kaç kişi bu ülkenin ekonomik verilerini detaylı bir şekilde incelemiştir? Laos, Dünya Bankası’nın 2024 verilerine göre nominal Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) sıralamasında 15 milyar ABD Doları ile 133. sırada bulunuyor. Satın alma gücü paritelerine (SAGP) göre yapılan sıralamada Laos’un Arnavutluk, Karadağ, Estonya, Kuzey Makedonya ve Moldova gibi ülkelerden daha iyi bir konumda yer aldığını görüyoruz. Dünya Bankası verilerine göre Laos’un SAGP bazında GSYİH’si 2000 yılında 10 milyar dolar iken bu rakam 2023 yılında 71 milyar dolara çıkmış.

Dünyada az ürettiği için düşük gelirli veya az gelişmiş ülke sınıfına giren birçok ülke var. Nesnel gerçeklikleri ve olguları elbette dile getirmeliyiz ancak burada gözden kaçırılmak istenen daha büyük bir gerçeklik var: Emperyalizm. Dünya ekonomisi 19. yüzyıldan itibaren gelişmiş Batılı kapitalist ülkelerin yer aldığı merkez ile gelişmemiş ve az gelişmiş Batılı olmayan ülkelerin yer aldığı çevre arasında ikiye bölünmeye başladı. Kapitalizmin yarattığı merkez-çevre kutuplaşması emperyalizmin iyice belirgin hale geldiği 20. yüzyılın başlarındaki emperyalizm çağında daha farklı bir aşamaya ulaştı. Lenin, kapitalist emperyalizmin özünün artık ezen milletler ile ezilen millet arasındaki ayrım olduğunu vurgulayarak bilimsel sosyalist teoriyi ileriye taşımıştı.

İşte merkez-çevre kutuplaşması açısından bakarsak Laos tipik bir çevre ülkesi. Emperyalizm teorisi açısından bakarsak Laos gelişmekte olan mazlum bir ülke. Laos’u fakir diye küçük görenler, dünya ekonomisinde son iki yüzyılda meydana gelen merkez-çevre kutuplaşmasının, sömürgeciliğin, emperyalizmin üstünü bilerek veya bilmeyerek örtüyor. Sadece ana akım gezginler değil, ana akım akademisyenler ve gazeteciler de böyle bir perdelemenin aleti oluyorlar. Oysa az gelişmişliği yaratan kapitalist mantığın nasıl işlediğini, kapitalizmin nasıl eşit olmayan bir kalkınmaya yol açtığını ve merkez ülkelerin çevre ülkeleri nasıl sömürdüklerini sorgulamıyorlar.

Laos az gelişmiş ancak neden az gelişmiş? Laos neden gelişmiş kapitalist merkez ülkeler gibi üretim yapamıyor? Laos’un dağlık bir coğrafyaya sahip olması Laos’un fazla üretim yapamamasında rol oynuyor mu? Vietnam Savaşı sırasında 1964-1973 yılları arasında ABD’nin Laos’a 270 milyon bomba attığını, Laos’un dünyanın en çok bombalanan ülkesi unvanını aldığını, ABD tarafından atılan bombaların üçte birinin, yaklaşık 80 milyonunun, hala patlamadığını, patlamamış bombaların günümüzde dahi masum Laosluları öldürdüğünü ve sakat bıraktığını, üretimi, toplumsal ve ekonomik kalkınmayı engellediğini kaç kişi biliyor? Laos’taki Fransız sömürgeciliği dönemini, Laos’u taş devri dönemine çeviren ABD’nin emperyalist Vietnam Savaşı’nı, ABD’nin attığı milyonlarca patlamamış bombanın Laos’un kalkınmasını nasıl engellediğini bilmek zorundayız.

Elinize bir kamera alıp, bir ülkenin caddelerini, pazarlarını, binalarını veya insanlarını çektiğinizde, kulaktan dolma bilgilerle bir ülkeyi tanıttığınızda “gezgin” olmuyorsunuz. Özellikle Batılı olmayan ülkeler, Batılılar tarafından hep Oryantalist veya ırkçı bir bakış açısıyla tanıtılıyor. Ne yazık ki bazı Türklerde de bu tür ideolojik eğilimler var. Asyalı bir millet olarak Batı Asya’da yaşayan Türkler, Güneydoğu Asya’ya gittiğinde Uzak Doğu’ya gittim diyor ama “Doğu” bir İngilize göre uzak olduğu için Uzak Doğu olarak tanımlanmış. Kendi bulunduğumuz Batı Asya coğrafyasını bile Batı Avrupalının gözüyle Orta Doğu olarak adlandırıyoruz. Orta Doğu kavramını kabul ettiğiniz zaman Batı’nın Orta Doğu kavramıyla yanlış bir şekilde ilişkilendirdiği olumsuz algıları da peşinen kabul etmiş oluyorsunuz. Bu açıdan Güneydoğu Asya ülkelerine biçilen “fakirlik” etiketi de Batımerkezci ideolojinin dünyayı hiyerarşik olarak sınıflandırma girişiminin bir ürünü.

HAFTAYA DEVAM EDECEK…

YAZI DİZİSİNİN DİĞER BÖLÜMLERİ