Bin yıl önce yaşamış bir Artuklu sanatçı: Mühendis Cezeri

Oysa el-Cezeri, rakiplerinden tam 600 yıl önce sibernetiğin ilkelerini kullanan ilk kişiydi.

Cezeri Artuklular döneminde bugünkü Diyarbakır civarında 1200 yıllarında yaşamış bir mühendistir. Cizreli bu büyük mucit aslında günümüz bilgisayarlarının temeli olan, robot saatler, su makineleri, şifreli kilitler/kasalar, termos, otomatik oyuncaklar gibi onlarca makinenin mucidi büyük bir mühendisdir. Günümüzde kullandığımız birçok teknolojik ürünün temelinin Cezeri’ye dayandığını söyleyebiliriz. Bunu Leonardo Da Vinci’den de önce yapmıştı.

Akla nasıl tıp denince İbn-i Sina, matematik denince Harizmi, felsefe denince Farabi geliyorsa sibernetik denince de ilk akla gelen kişi El-Cezeri’dir. Sibernetik ismini 1948 yılında Norbert Wiener vermiştir. Wiener sibernetiğin, tüm organize sistemlerin (canlı veya cansız) makine ve hayvanların haberleşme ve kontrol sistemlerini incelediğini belirtmektedir. Sibernetik haberleşme, denge kurma ve ayarlama bilimidir. İnsanlarda ve makinelerde bilgi alışverişi, kontrolü ve denge durumunu inceler. Bu bilim gelişerek hayatımızın vazgeçilmezi olan bilgisayarın ortaya çıkmasını sağlamıştır. Sibernetik ve otomatik sistemlerin başlangıcı konusunda, Fransızlar Descartes ve Pascal’ı, Almanlar Leibniz’i, İngilizler Bacon’ı ileri sürerler. Oysa el-Cezeri, rakiplerinden tam 600 yıl önce sibernetiğin ilkelerini kullanan ilk kişiydi (1).

El-Cezeri adını Dicle Nehri’nin bir ada gibi çevrelediği Cizre’den almıştır. Kendisine Bedi’uz-zeman adı eşsiz bir mucit olduğu için denilmiştir. Ebu el-İzz (Morfolojinin Babası) ününü Türkçesi “Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar” kitabı ile almış, adı İsmail, baba adı ise Rezzaz’dır. Arapça, Türkçe, Farsça, Osmanlıca ve Latince bilen bir saray mühendisi olan ve Artuklu Sarayı’nda kesintisiz 25 yıl (1181-1206) görev yapmış olan Cezeri tüm ortaçağın en önemli mühendisi olarak kabul edilmektedir.

Makinelerinin önemli bir kısmını kısaca Kitab-ül Hiyel olarak bildiğimiz ve Artuklu hükümdarı Nasireddin Mahmud’un isteği üzerine yazdığı kitabında toplamış. Bu konudaki önemli kaynaklardan biri Durmuş Çalışkan’ın “Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri” kitabıdır (2).

İLK İNSANI ROBOT

Artuklu Sarayı onun döneminde daha kapısına hayranlık duyulacak şekilde insanları karşılıyormuş, denen odur ki bir şahaser olan kapıyı görmek için gezginler yol değiştirirmiş. Metal dökümü ve işleme tekniklerinin yanı sıra dörtlü kilit sistemi bugün için bile tam güvenlikli denecek olan bu kapı yaklaşık 4,5 m yüksekliğinde ve iki kanatlıdır. Üzeri İslam sanatının ünlü şekil ve altı köşeli yıldızları bezeli bu kapının üzerinde ayrıca kufi yazı tarzında bir kabartma da yer alır “Mülk, Vahid ve Kahhar olan Allah’ındır.”

Tarihte ilk insansı robotu yapmış. Cezeri’nin robotlarına bakıldığında insana benzetme konusundaki özenini görüyorsunuz. Üstelik bu robotlar herhangi bir aksamdan bağımsız olarak ayakta kalabilen robotlarmış. “İçecek Sunan Çocuk” robotundaki amaç sohbet meclisinde konuklara belirli aralıklarla kadeh içinde içecek sunmakmış. Robotun sunacağı içecek önceden şapkasındaki gizli bir delikten hazneye doldurulurmuş ve haznedeki delikten yavaşça kefe mekanizmasına akarmış. Kefenin hacmi ise ancak kadehin içini dolduracak kadar olduğu için kadeh dolduğunda dolum işlemi de tamamlanmış olurmuş. Her 7,5 dakikada bir kadehin üstündeki balık şeklinde duran hazneden akan içecek kolu ağırlaştırır, kol böylece aşağı inermiş. Kadeh robotun elinden alınıp yeni kadeh konunca da süreç yeniden tekrarlanırmış.

“Abdest Aldıran Çocuk”, “Nedim” (hizmetli) robotu ve daha nicelerini yapan Cezeri’ye ilk robot fikrini düşündüren sanırım şimdikiyle aynıydı; bizim yapacağımız işleri kolaylaştırmak veya işi yerimize yapacak icatlar geliştirmek. Onun bu makinelerin ileride hayatımızda alacağı boyutları hayal ettiğini ya da robotların dünyayı ele geçirebileceğine dair endişeleri olup olmadığını bilmiyoruz ama zamanının çok ötesinde olduğu kesin.

Bir diğer icadı “Su Saati” de çok ünlüdür. Aslında insan yaşamını düzenlemek için ezelden beri kendi uydurduğu bir zaman çizelgesine uymaya çalışır. 16. yüzyılda Avrupa tipi mekanik saatlerin icadına kadar da bu zaman takibini güneşin hareketi ile özdeş tuttukları bir hayat düzeniyle sağlıyorlardı. Cezeri’nin bugün bahsetmek istediğim ünlü Filli Su Saati bugün kullandığımıza çok yakın olan eşit saat sistemini baz aldığı bir düzenektir; her yarım saat başını ve aralardaki dakikaları gösterebilmektedir. Bu güzide eseri Hareket Kontrol Teknolojileri Merkezi (HKTM) harika bir iş yaparak tam 800 yıl sonra hayata geçirmiş. Heykeltraş İskender Giray’ın iki buçuk yıllık çalışmasının ardından Filli Su Saati yeniden yorumlanarak karşımızda izlenmeye ve büyülemeye hazır.

YARIM SAATİN GEÇTİĞİ BÖYLE ANLAŞILIYORDU

Size biraz bu saatin detaylarından bahsetmek istiyorum; bir filin sırtında kare biçiminde bir kürsü, kürsünün köşelerindeki sütunlar üzerinde bir hisar, hisarın üzerinde küçük bir kubbe ve kubbenin üstünde de bir kuş bulunur. Filin başının üstünde ise bir adam figürü balkonda oturmuştur ve adamın sağında ve solunda iki şahin, balkonun sütunları arasında uzanan ve üstünde iki yılan sarılı bir mil, kürsünün orta kısmında bir yarım küre ve üzerinde elinde kalem olan bir katibin oturduğu platform, bu platformun üzerinde 7,5 dereceye bölünmüş bir yay, filin boynuna oturmuş sağ elinde balta tutan bir de bakıcı vardır.

Katibin kalemi her yarım saatte 7,5 dereceye gelince kuş öter, deliklerden biri beyaza döner, balkonda oturan adam sağ tarafındaki şahinin gagasından elini kaldırır, sol elini ise sol taraftaki şahinin gagasının üstüne koyar. Sağdaki şahinin gagasından, sağdaki yılanın ağzına bir top düşer, yılan topu filin sağ omzundaki vazoya bırakır, filin seyisi balta ile filin başına vurur. Top bunun ardından filin göğsünden çıkar, karnında asılı bulunan bir çan üzerine düşerek ses çıkarır ve böylece yarım saatin geçtiğini bildirir.

Katibin kalemi derece işaretlerinin dışına gelip, aynı işlemler sol taraftaki şahin ve yılan için tekrarlandığında ise bir delik tamamen beyazla örtülür bu ise bir saat geçtiğinin göstergesidir.

Büyülü, detaylarıyla nasıl da ince işlenmiş, zamanı ve yaşamı adeta kutlayan bir saat olduğu kadar bir gösteri gibi… Mekanik saatlerin hassas yani dakikaları gösterebilir hale gelmesinin 16. yüzyılda başladığı düşünülürse bu saatin önemini bir kere daha anlayabiliriz aslında.

HKTM ile işbirliği yapan İskender Giray’ın çalışmasının detaylarını aktardığı videoyu da yine öneririm.

Özetlemek gerekirse; İskender Giray, bu heykeli yorumlarken orijinalinde bulunan insanları çıkarmış. Amaçları uluslararası ticareti simgeleyen bir iş yapmakmış. Anka kuşunu bizim coğrafyamızı temsilen konumlamışlar, Çin Ejderi de, yine ticari bir simge olarak orada bulunmuş. Fil konusunda ise Hint fili yerine Afrika filini tercih ederek; Afrika’nın sömürülmesini simgelemek ve ekonominin ülkelerin işbirliğini gerektirdiğini vurgulamak istemiş). Konumladığı hayvanların hepsinin savaşır pozisyonda olduğunu söyleyen Giray, günün sonunda hepsinin bir iş birliği içerisinde saatin döngüsünü tamamladığını ve tekrar savaşır pozisyonlarına döndüğünü söylüyor kendi yorumunda. Eserin orijinalindeki 30 dakikada bir olan döngüyü de 15 dakikaya çekmişler ve günümüzün zaman algısına da gönderme yapmışlar.

İskender Giray, aynı zamanda Afrika Filini seçmesinin sebebini dişleri nedeniyle avlanmaları ve soyunun tükenme noktasına geldiğini vurgulamak olduğunu da dile getiriyor. Bunu temsilen de filin ayağının altına bir dünyayı simgeleyen bir küre, kürenin önüne de dişleri çekilmiş bir heykel yerleştirmiş. Fil cesedini görmek içinse küreye yaklaşmak gerekiyor, böylece de yansımasını gören herkesi işin içine çekmiş oluyor.

Heykeltraş bir de kendi hayatından kesit eklemiş, eseri hazırlarken kendi kızı Güneş dünyaya gelmiş. Onun için de eserin çevresini saran ve kendisinin top asansörü dediği çeperde kuş ağzını her indirdiğinde bir güneş doğuruyor. Çalışma prensibi ise 13. yüzyılla aynı; her 15 (o zaman 30’muş) dakikada bir su kabının batmasıyla tetikleniyor ve mekanizma başlıyor. Üç tona yakın ağırlıkta, dört bine yakın parçadan oluşan incelikli bir iş çıkmış ortaya.

YARIN DEVAM EDECEK

NOT: Bu yazı muratulker.com’dan alındı.

Kaynak:

(1) Çırak B. ve Yörük A. (2015) .Mekatronik Biliminin Öncüsü İsmail El-Cezeri, Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 4.

(2) Çalışkan, D. (2019). Herkes için Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri, Babil Kitap.