18 Mart Çanakkale Zaferi'nde Gelibolu Yarımadası'nda Gezilecek Yerler

I. Dünya Savaşı Çanakkale Deniz ve Kara Muharebelerinin yapıldığı yerler Gelibolu Yarımadası içerisindedir. Ayrıca batık gemiler, toplar, siperler, kaleler ve burçlardan ve savaşla ilgili yüzlerce başka kalıntıdan oluşan geniş bir yelpazenin yanı sıra 60.000'i aşan şehitlerimizin ve yine 250.000'i aşan Avustralya, Yeni Zelanda, İngiliz ve Fransız askerlerinin savaş mezarları ve anıtları buradadır.

Muharebe alanları, savaş mezarları, anıtlar ve savaşla ilgili kalıntılar "tarihi sit alanı" ve "kültürel varlık" olarak tescil edilmiştir. Ayrıca MÖ 4000 tarihine dek giden birçok "Arkeolojik sit alanı ve anıtı" vardır. Çok çeşitli "doğal sit alanları ve anıtlar" içerisinde ise kumsallar, koyaklar, Akdeniz çalıları(maki) ile karışık koru parçaları, çarpıcı görünümlü jeolojik ve jeomorfolojik oluşumlar, bir tuz gölü(yakın zamana kadar bir kıyı gölüydü) ve 15. yüzyıl askeri mimarisinin eşsiz örneklerini içeren ilginç bir "kültürel miras" koleksiyonu vardır.

18 mart Çanakkale Zaferi kapsamında ziyaret etmek isteyenler için Gelibolu Yarımadası'na ulaşımı Edirne ve İstanbul'dan Tekirdağ ve Gelibolu yolu ile; Ankara, Bursa ve İzmir'den ise Çanakkale'den Kilitbahir ve Eceabat'a düzenlenen feribot seferiyle ulaşılır. En yakın havaalanı Çanakkale'dedir. Çanakkale Havaalanı'na Ankara ve İstanbul'dan  uçak ile ulaşmak mümkündür.

Çanakkale Zaferi gününde ziyaret edilebilecek Kilitbahir Kalesi, yani "denizin kilidi kalesi", 1452 yılında Çanakkale Boğazı'nın Avrupa kıyısına inşa edilen kaledir. Kale 1452'de İstanbul kuşatması esnasında Avrupalı devletlerin Bizans İmparatorluğu’na yardım etmesini önlemek amacıyla Fatih Sultan Mehmet tarafından Çanakkale Boğazı'nın Avrupa yakasına, boğazın en dar yerine, Çimenlik Kalesi'nin karşısına yaptırılmıştır. Kale 30 topla donatılarak Boğaz'ın 1.250 metrelik genişliğinin top menzili içine alındı. Kale 1551'de Kanuni Sultan Süleyman tarafından güçlendirildi, Venedik'le süregelen Girit Savaşı sırasında Kilitbahir Kalesi yenilendi. 18. yüzyılda Fransız subaylarının rehberliğinde genişletildi. III. Selim tarafından Napolyon Savaşları sırasında tekrar yenilendi.

Seddülbahir Kalesi, 1656 yılında Venedikliler’in Limni ve Bozcaada’yı işgal etmelerinin ardından, 1659 yılında Mimar Mustafa Ağa tarafından savunma amacıyla inşa edilmiş bir kaledir.

Kale Çanakkale ilinin Rumeli kıyısında, Gelibolu Yarımadası'nın Ege Denizine bakan tarafından bulunmaktadır. Artık günümüzde bozulmuş bir haldedir. 14 Kasım 1980 tarihinde Kültür Bakanlığı tarafından Korunması Gereken Kültürel Varlık olarak tescil edilmiştir. 

18 Mart Çanakkale Zaferi dahilinde ziyaret edilebilir Seddülbahir Kalesi’nin hemen girişinde sol tarafta bulunan anıt, ilk şehitlerimiz anısına dikilmiştir. İngiliz ve Fransız gemileri Osmanlı Devleti ile ilgili henüz fiili ve resmi bir savaş durumu olmamasına rağmen boğazın girişini koruyan tabyaları 3 Kasım 1914’te bombalamaya başlamışlardır. Seddülbahir Kalesi içindeki tabyanın cephaneliğinin isabet almasıyla barut ve top mermileri patlamıştır. Bu saldırı sonucunda 5 Subay ile 81 er ve erbaş bulundukları noktada şehit olmuşlardır. Anıt üzerinde "3 Kasım 1914 günü İngiliz ve Fransız Donanması Seddülbahir ve Kumkale’yi bombardıman ederek bu yerde 5 Subay ve 81 Erimizi şehit etmiştir. Bu olay müttefiklerin Osmanlı İmparatorluğu’na karşı fiilen harp ilan etmesi, oluşturmakta oldukları Çanakkale Seferi fikri için aşırı güven vermesi, Osmanlı İmparatorluğu’nda ise Çanakkale Boğazı savunmasının takviye edilmesi zorunluluğunu duyurması, ilk şehitlerini vermesi, Çanakkale Muharebelerinin öncüsü olması, açılarından önem taşır. Aziz şehitlerimizin ruhu şad olsun… Çanakkale geçilmemiştir .Geçilemeyecektir de. 18 Mart 1986" ifadeleri yer almaktadır.

Gelibolu Yarımadası‘nın batı sahili kesiminde, kıyıdan Kabatepe ile Suvla Koyu arasında, karadan ise 261 Rakımlı Tepe ile Besim Tepe arasında kalan tepenin ismi Conkbayırı‘dır. Bölgedeki tepeler içerisinde bölgeye en hakim nokta olduğundan savaş boyunca kuzey hattının en önemli tepesi olmuştur.

Anzac birlikleri 8 Ağustos 1915 tarihinde yaptıkları taarruzlar ile 268 rakımlı tepenin bir bölümünü ele geçirmişlerdir. Ele geçirdikleri tepeden akşam saatlerinde Çanakkale‘nin ışıklarını görmüşler ve bu tepeye Chunuk Bair yani Çanak Bayırı ismini vermişlerdir. Bölgedeki bazı isimler yabancı kaynaklardan çevrilerek alınmıştır. “Shrapnel Valley” isminin Şarapnel Vadisi olarak çevrilmesi gibi çokça örnek bulunmaktadır. Ancak Chunuk Bair isminin ne şekilde Conkbayırı olduğu ve adının nereden geldiği tam olarak bilinmemektedir. Atatürk‘ün gözetleme yeri ve saatinden vurulduğu yerdir.

Namazgah tabyası Sultan Abdülaziz döneminde yaptırılmıştır. Asıl adı Rumeli Aziziye Tabyasıdır. Çanakkale Savaşı esnasında korunaklı alan olması, bölgeye dağılan birliklerin merkezi konumunda yer alması nedeniyle, Cuma Namazları burada kılındığı için Namazgah Tabyası ismini almıştır. Savaş esnasında açısı nedeniyle geri planda kalmış olmasına rağmen, boğazın ana savunma birimlerinden bir tanesidir.

Çanakkale Muharebelerinde 4.Ağır Topçu Alayı bölgesinde, 2.Ağır Topçu Alayı Taburunun merkeziydi. Tabyada 16 adet kıyı topu vardı. Bunlardan ikisi uzun 14’ü kısa menzilli ve 2’si uçaksavar topudur. 1892 yılında modernleştirilen Namazgah, 5 Mart 1915 tarihinde Çanakkale Muharebesine katıldı.Çanakkale savunmasındaki en büyük tabyalardan olan Namazgah tabyası Çanakkale savaşlarında 18 Mart 1915’te isabet almıştır.

Helles Anıtı, Gelibolu Yarımadası'nın Çanakkale Boğazı'na bakan ucundaki burunda, Türkiye'de Sedd el Bahr yakınlarındaki bir İngiliz Milletler Topluluğu Savaş Mezarları Komisyonu savaş anıtıdır. 30 metreden yüksek bir dikilitaş içerir.

Çanakkale Şehitleri Anıtı, Çanakkale il sınırları içindeki Gelibolu Yarımadası'nda, Çanakkale Boğazı'nın ucunda Morto Koyu önündeki Hisarlık Tepe üzerinde yer alan anıt.

1915 yılında I. Dünya Savaşı sırasında Çanakkale Savaşları'nda hayatını kaybeden Türk askerlerin anısına yaptırıldı. Dört ayak ve bir kubbeden oluşan 41,7 metre yüksekliğindeki yapı, Feridun Kip, İsmail Utkular ve Doğan Erginbaş tarafından tasarlanmıştır. Temeli 17 Nisan 1954 tarihinde atılmış ve 21 Ağustos 1960 tarihinde ziyarete açılmıştır.

Yanında Mehmetçik Anıtı, Türk Bahçesi, Mustafa Kemal Çanakkale'de Anıtı, Yaralı Asker Anıtı, Meçhul Asker Kabri ve Türk Şehitliği bulunur.

Anzak Koyu, Avustralyalılar için büyük önem taşımaktadır. Çünkü Anzac Kolordusu 25 Nisan 1915 tarihinde bu koydan çıkarma yapmışlardır.

Anzak Koyu,  Gelibolu Yarımadası’nda küçük bir koydur. Çanakkale Savaşı sırasında Anzakların bu koya çıkarma yapmalarıyla ünlenmiştir. 600 metre uzunluğudaki koy, kuzeyden Arıburnu tepeleriyle çevrilidir. Yapılan çıkarmadan sonra, plaj Anzaklar için ana üs konumuna gelmiştir.

Mehmetçiğe Saygı Anıtı Kabatepe - Conkbayırı yolu istikametinde, Albayrak Sırtı üzerinde, yolun sağ tarafında yer alır. 1992’de Kültür Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü tarafından yaptırılmıştır. Yaralı bir Avustralya subayını, kendi siperlerine taşıyan Türk askerini canlandırmaktadır. Anıtın kitabesinde, eski Avustralya Genel Valisi Lord Casey kaynak gösterilmiş olup onun sözleri olduğu ifade edilen bir alıntı mevcuttur: “Biz Gelibolu Yarımadası’ndan, Türklerle savaşarak ve binlerce insanımızı kaybederek Kahraman Türk milletine ve onun eşsiz vatan sevgisine duyduğumuz büyük takdir ve hayranlık ile ayrıldık. Bütün Avustralyalılar, Mehmetçiği kendi evlatları gibi sever. Onun mertliği, vatan ve insan sevgisi, siperlerdeki dayanılmaz heybeti ve cesareti bütün Anzakları hayran bırakan yurt sevgisi, insanlığın örnek alacağı büyük hasletlerdir. Mehmetçiğe minnet ve saygılarımla… Avustralya Genel Valisi Lord Casey 1967”

Nusret Mayın Gemisi, I. Dünya Savaşı Çanakkale Deniz Savaşlarında büyük bir başarı göstermiş olan mayın gemisidir. Malatya Arapgirli Cevat Paşa'nın emriyle Osmanlı Donanması ve Türk Deniz Kuvvetleri'nde hizmete giren mayın dökücü gemi. Asıl ismi Nusrat olan ama zamanla Nusret olarak kullanılan gemi, 1911 yılında Almanya'nın Kiel şehrinde kızağa çekildi ve 1913 yılında Osmanlı Donanması'na katıldı. Nusret Mayın Gemisi 18 Mart Çanakkale Zaferi'nde ziyaret edilebilir.

1915 ilkbaharında uzun süredir Boğaz'ın girişindeki tabyaları bombalayan, keşif uçuşlarıyla ve mayın temizleme gemilerinin faaliyetiyle saldırıya geçeceği kesinleşen Müttefik Donanması artık saldırı için gün sayıyordu. Müstahkem Mevkii Komutanlığı 26 mayını Karanlık Liman'a dökme kararı aldı.

Alçıtepe Köyü’ n den Abide istikametine inerken sola devam ettiğimizde Hasan Beyin Kabrine gideriz. 6. Tümene Bağlı 17. Piyade Alayı Komutanı olan Kaymakam Hasan Bey anısına yaptırılan anıt Fransız’ lar la savaştığımız Kerevizdere bölgesindedir. En kanlı muharebelere sahne olan bölge 4 km karelik bir alandır. 11 Temmuz 1915 günü tekrar eden bir Fransız taarruzu püskürtülmüş her yer Türk şehitleri ve Fransız askerlerinin cesetleriyle dolmuştu. Savaş alanında şehit ve yaralılar ile ilgilenen Yarbay Hasan Bey Yaralı zannettiği bir Fransız askerinin yanına yanaştığında, yaralı numarası yapan Fransız askerinin süngüsüyle Şehit düşmüştür. 

11. Tümenlere ait 1969 Şehidimizin burada yattığı belirtilmektedir. Ancak resmi kaynak olarak kabul edeceğimiz Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı Müdürlüğü kayıtlarına göre burada yatan şehit sayımız 2177 olarak belirtilmektedir. Ziyaret edilecek Çanakkale Şehitlikleri arasındadır.

Kocadere köyünün yaklaşık 1,5 km kadar güney batısında, Kuzey Grubu Cephesi’nin arka bölgesinde, Köyaltı mevkisinde yer alan şehitlik, 1915’te oluşturulmuştur. 25Nisan 1915 Arıburnu Cephesi’nin gerisinde Anzaklar’a karşı çarpışan 19. Tümen ve 5. Tümen’in sıhhiye bölüğü tarafından, büyük bir sargı yeri kurulmuştur. Savaş döneminde askerler arasında görülen hastalıklar arasında en yaygın olanları; verem, dizanteri, sıtma, kabakulak, tifo, kalp hastalıkları, cilt hastalıkları, göz hastalıkları ve iltihaplı hastalıklardır. Bununla birlikte Türk askerlerinde görülen yaraların çoğu bomba, şarapnel ve piyade mermilerinden oluşuyordu. Sonrasında Çanakkale Şehitliği içerisinde olan bu bölgeye 16. Tümen’in sahra hastanesi de konumlandırılmıştır. Gerçek şehit kabirlerinin yer aldığı şehitlikte, 2.000 şehidin yattığı bilinmektedir. Şehitlerden isimleri tespit edilebilenlerin sayısı 1.353’tür.Şevki Paşa Haritası’nda, 16 numaralı paftada işaretli olan hastane şehitliği 2005’te Orman Bakanlığı tarafından ihya edilmiştir.

Gelibolu Yarımadası’ndaki gerçek şehitliklerden biri olan Kireçtepe Jandarma Şehitliği, Kapanca Tepe’nin zirvesinde bulunmakta olup muharebeler sırasında oluşturulmuştur. Mezarların yanında eski bir taşın üzerine oturtulmuş üst üste boş top mermisi kovanlarının yerleştirilmesiyle yapılmış Kireçtepe Jandarma Anıtı bulunmaktadır.

Nuri Yamut Anıtı’nın hemen solundan devam eden toprak yoldan ilerlediğimizde şehitliğe ulaşılır. Zığındere’nin kollarından Keçi Deresi’nin hemen üstünde yer alan Şehitlik, ay-yıldız figürlü olarak tasarlanmıştır.25 Nisan 1915 tarihinde KOSB (King’s Own ScottishBorderers) Taburu tarafından, Sarıtepe altı sahiline çıkarma yapılmıştır. Burası savunmanın zayıf olduğu noktalardan biri olduğu için karaya çıkış esnasında mukavemet ile karşılaşılmamıştır. Sonrasında 9. Tümen Komutanı Halil Sami Bey, tertiplediği kuvvetleri Kirte ile Zığındere arasına sevk etmiştir. Yoğun ateş altında geçen çarpışmalarda her iki tarafın da zayiatı çok olmuştur.26 Nisan günü bölge müttefiklerce tamamen boşaltılmıştır. Böylece iyi planlanan; fakat iyi yöneltilmeyen bu çıkarma ile geniş stratejik olanaklar da kaybedilmiş oldu. Eğer ilerleme sağlanabilseydi, savunma güçleri çökertilip Alçıtepe’nin yolu açılabilirdi. Bu taarruz esnasında askerlerimiz, Keçi Deresi’nden geçerken keskin nişancıların hedefi olmuşlar ve önemli zayiatlar vermişlerdir. 5 Temmuz 1915 gecesi başlayan Türk Taarruzu ile bölgede 3. ve 5. Tümen görev yapmaktaydı. Gün ağardığı vakit Türk tarafının kayıpları çok ağırdı. İngiliz siperleri ile Türk siperleri arasındaki mesafe 5 m’ye kadar inmişti. Sadece bu muharebede kaybımız 5.000’e yakın olmuştur.

Zığındere Sargı Yeri Şehitliği, Zığındere Muharebelerinde veya tedavileri sırasında şehit düşen askerlerin anısına yapılmış bir şehitliktir ve gerçek şehitlik alanı üzerinde yer almaktadır. 1922 yılında Kültür Bakanlığı tarafından düzenlenmiştir.

Alçıtepe-Kabatepe yolunun sol tarafında, Alçıtepe köyünün4,5 km kuzeyinde, Kum Limanı’nın 2 km güneyinde yer alan şehitlik sonraki dönemde Gözetleme Tepe olarak anılmaya başlamıştır. Saroz Körfezi’ne bakan bir tepe üzerinde, tarassud (gözetleme) görevini yaparken şehit olan askerlerimizin anısına 29 Ağustos 1939’da yapılmış bir şehitliktir. Fakat bu şehitliğin Çanakkale Muharebeleri ile ilişkisi net olmamakla birlikte; burada 408 askerimizin şehit olduğu ifade edilmekte olup yine şehitlik içerisinde kimlikleri belli olmayan 3 tane mezar yer almaktadır. Anıtın üzerinde Türküm, ne mutlu Türküm diyene / Ölürüm, yan baktırmam Türk Eline / Ben, Türküm, güvenirim süngüme, gücüme, / Daha olmazsa, ruhumla şahlanırım üzerine ifadeleri yer almaktadır. 

57. Alay Şehitliği’nin sağındaki vadide yer alır. Buraya ulaşım bütün granit bloklardan oluşan basamaklı bir yol ile sağlanır. Bu şehitliğimiz de gerçek şehitlik alanı üzerinde yapılmamıştır. Gerçek şehitlik, mevcut şehitliğin karşısında dere yatağının diğer tarafında Edirne Sırtı’nın batı yamacı üzerindedir. Bu temsili şehitlikte bölgede savaşan 27, 57, 18 ve 64. alaylara mensup kimliği tespit edilebilen 1.115 şehidin ismi bu sembolik şehitliğe yazılmıştır. Bu bölge, savaş esnasında karşılıklı siperlerin birbirlerine en yakın olduğu yerlerden birisidir. Bu sebeple vurulan askerler vuruldukları yere gömülmüşlerdir. Bu nedenle vadinin tamamı bir şehitlik olarak kabul edilebilir. Çanakkale Şehitliği gezilecek yerler içerisindedir. Türkiye Cumhuriyeti Kocaeli Valiliği tarafından 2006 yılında bölgede savaşan 27, 57,18 ve 64. alaylar anısına yaptırılmıştır.

Kanlısırt’a gelmeden 200 m kadar önce, yolun sağ tarafında bulunan şehitlik gerçek şüheda kabristanı’dır. Bu nokta Kanlısırt bölgesinde görevli bulunan 16. Tümen’in48. Alay cephesidir. Bölge ağır donanma topçu ateşi ve yoğun makineli tüfek ateşi altında çok ağır zaiyatlar vermiştir. Yine bölge, sargı yeri olmasından dolayı çevre bölgelerde görev yapan 72. Alay, 77. Alay,63. Alay ve 48. Alay’lardan şehit düşen askerler de bu mevkiye defnedilmiştir. Albayrak Sırtı’nın kuzey kesimi sırasında Karayörük Deresi’ne inen yamacın üzerinde yer almaktadır. Şehitlik2006 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yaptırılmış olup çoğunlukla Kanlısırt üzerindeki muharebelerde görev yapan 16. Tümen’e ait isimleri tespit edilebilmiş, 1.153 şehidin gömüldüğü bir şehitliktir. Şehitlerin isimlerinin yazılı olduğu metal şahidelerin hemen yanında ahşap bir namazgâh da bulunmaktadır. Uzun bir merdiven ile ulaşılabilen şehitlik, Şevki Paşa Haritası’nda 17 numaralı paftada işaretli olup Gerçek şüheda kabristanı olduğu ifade edilmektedir.

Rumeli Hamidiye Tabyası’nı geçtikten 300 m sonra, yolun sağ tarafındaki yokuşlu yoldan ilerlediğimizde Seyit Onbaşı’nın adı ile özdeşleşen tabyaya ulaşılmaktadır. 8 bonet ve 6 top yerinden oluşan tabyanın II. Abdülhamit döneminde yapıldığı bilinmektedir. Tabyanın gerisinde karargâh vb. yapılara ait olduğu düşünülen temel izleri görülebilmektedir. Boğaz muharebesi esnasında İtilaf donanması tarafından açılan ateş sonucu bataryada görevli 16 er şehit olmuştur. 

Büyük Anafartalar Şehitliği, Büyükanafarta Köyü’ünde yer almaktadır. Yedi yüz kırk dokuz şehidin anıldığı şehitlik 2005 senesinde yaptırılmıştır. Şehitlikte civar arazide yatmakta olan askerlerde anılmaktadır. Şehitlikte yer alan mermer bloklarda şehitlik haricinde bu alanda çarpışmış şehit olmuş ve bu civarda yatan Büyük Anafartalar Şehitliği, Büyükanafarta Köyü’ünde yer almaktadır. Yedi yüz kırk dokuz şehidin anıldığı şehitlik 2005 senesinde yaptırılmıştır. Şehitlikte civar arazide yatmakta olan askerlerde anılmaktadır. Şehitlikte yer alan mermer bloklarda şehitlik haricinde bu alanda çarpışmış şehit olmuş ve bu civarda yatan askerlerinde adı bulunmaktadır.

Sembolik Şehitliktir. Balkan ve Çanakkale Savaşlarında şehit olan askerlerimizin anısına 1962 yılında Çanakkale Şehitleri ve Abideleri Yardım Derneği tarafından yaptırılmıştır. Çanakkale Şehitliği gezilecek yerler dahilindedir. Bir kaide üzerine oturtulmuş 2.5 m. uzunluğunda abidesi bulunmaktadır Şehitlikteki anıtın üç yönünde mermer kitabeler vardır.

Akbaş Şehitliği ,Gelibolu’dan Eceabat’a hareket edildiğinde 30. km’de yer almaktadır. Şehitliğin bulunduğu Akbaş Limanı muharebeler esnasında Türk birliklerinin ana ikmal noktalarından biri olup özellikle İstanbul’dan denizyolu ile gelen savaş malzemelerinin karaya çıkartıldığı ve dağıtımının yapıldığı önemli bir merkezdir. Akbaş mevkisinde 19. Tümen’in bir seyyar hastanesi bulunmaktaydı. Çanakkale Şehitliği içerisinde olan “sevk hastanesi” niteliğinde görev yapan bu mevki üzerinden kuzey cephesinde ağır yaralanan askerlerimiz, Akbaş veya Ağadere Hastanesinde müşahede altında tutulurlardı.

Yahya Çavuş Şehitliği, 25 Nisan 1915 çıkarmasında Ertuğrul Koyu’nu savunan 9. Tümen’in 26. Alay’ının 3. Taburuna bağlı Türk askerlerinin anısına Kültür Bakanlığı tarafından 1992’ de yaptırılmıştır.

57. Piyade Alayı Şehitliği, Çanakkale Kara Savaşları'nın başlangıcı kabul edilen Anzak çıkarması ve sonrasında gerçekleşen muharebelerdeki başarısıyla bilinen Osmanlı Ordusuna mensup askerlerden oluşan ve tamamı savaş sırasında yaşamını yitiren 57. Alay'a ithafen yapılan anıt mezar. Hayatını kaybeden 57. Alay'a bağlı 628 asker için Gelibolu Yarımadası'nda, Bombasırtı üzerinde 12 Aralık 1992 tarihinde sembolik bir şehitlik açılmıştır. 57. Alay'ın ve komşu birliği 27. Alay'ın siperleri üzerine sonraki yıllarda bir otopark inşa edilmiştir. Alayın hatırasını yaşatmak için Adana'da 57. Alay Şehitleri Camii yapılmıştır.