Dr. Nihan Akkocaoğlu Çayır: Çocuklarla felsefe yapalım

Nihan Akkocaoğlu Çayır, Hacettepe Üniversitesi Sınıf Eğitimi Ana Bilim Dalı'nda doktor öğretim üyesi olarak görev yapıyor. Çocuklar için felsefe ve yaratıcı drama alanlarında araştırma, eğitim ve seminerleri veriyor. Çayır, Çocuklar İçin Felsefe Eğitimi Üzerine Nitel Bir Araştırma adlı doktora tezinin yanı sıra; İlkokul İçin Uygulama Örnekleriyle, Öğretmenler İçin Çocuklarla Felsefe (P4C) Rehberi adlı kitabı bulunuyor. Çayır’la çok alışık olmadığımız, çocuklar için felsefe ve yararları konusunda söyleştik.

NİÇİN ÇOCUKLARLA FELSEFE?

Felsefeyi tanımlamak zor, ancak Ahmet Cevizci’nin Felsefeye Giriş kitabındaki şu tanımı kapsayıcı ve anlaşılır bulurum; “Felsefe, büyük sorunlar üzerine eleştirel, sorgulayıcı, derinlemesine ve sistemli düşünmedir.” Buradaki “büyük sorular” hepimizi ilgilendiren, zamansız, evrensel, yaşamımızdaki sorunlardan kaynağını alan sorulardır.

Özgürlüğün, dostluğun, adaletin, iyinin ve kötünün, doğrunun ve yanlışın ne olduğuna ilişkin sorular çocuk, yetişkin hepimizin yaşamının içinde vardır. Çocuk, bir oyunda haksızlığa uğradığında adil olmak üzerine düşünebilir, en yakın arkadaşı ile küstüğünde arkadaşlık üzerine kafa yorabilir. Felsefenin yaşamımızı kucakladığını hatırlamak için çocuklar için felsefe oldukça kıymetlidir.

Çocuklarla felsefe, öğretmenin bilgi aktarıcısı olmadığı, sorularıyla çocukların tartışmasını sağladığı, çocukların kendi görüşlerini özgürce ifade ettikleri bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım, öğretmenin baskın olduğu, çocukların pasif birer bilgi alıcısı olarak konumlandırıldığı geleneksel yaklaşımdan oldukça farklı bir yerde durur. Çocuklarla felsefe işte bu geleneksel eğitim anlayışına bir eleştiri, bu anlayışın değişmesine yönelik bir çağırıdır da. Çocuğun becerilerini, odağına alan, öğretmenin rehber rolünü vurgulayan çocuklarla felsefe, okullarımızda ön plana çıkan geleneksel bakış açısını da sarsabilir.

GELENEKSEL EĞİTİMİN ÇOCUKLARA BAKIŞI SORUNLU

Geleneksel eğitim anlayışının çocuğa bakışı da sorunludur. Öğretmen her şeyi bilir, çocuk hiçbir şey bilmez, çocuğun terbiye edilmesi gerekir, çocuk soyut düşünmez, çocuk felsefe yapamaz… Oysa çocuklar için felsefe bize, çocuklara imkân verildiğinde yetişkinlerle paralel görüşler ortaya koyduğunu gösterir. Hatta yetişkinlerden daha az ön yargıya sahip olmaları, daha fazla meraklı olmaları onları felsefi sorgulamalar konusunda daha becerikli kılar. Böylece çocuklar için felsefe bize, çocukların güçlü, yaratıcı kapasitelerini de hatırlatır.

• Dünyayı fikirler biçimlendirir bunu biliyoruz. Felsefe de bunun için var. Peki çocuklar için felsefe gerekli midir?

Hem çocuklar hem de eğitim sistemimizin dönüşümü için gerekli olduğunu söyleyebilirim. Bu gerekliliği başka birkaç açıdan da vurgulamak mümkün.

ÇOCUKLARIN FELSEFE YAPMAYA HAKLARI VAR

Özellikle anaokullarında ve ilkokullarda daha çok bilim, sınırlı olsa da sanat ve spor ile ilgili aktiviteler yapılıyor. Çocuklar, resim yapıyor, öykü yazıyor, çeşitli oyunlar oynuyor, deney ve gözlemler yapıyorlar. Ancak felsefe yapmıyorlar. Dil becerilerinin ve estetik beğenilerinin gelişmesi için sanata, bedenlerini sağlıklı olması için spora, disiplinli düşünmek için bilime ihtiyaçları var. Oysaki bilgi, varlık, değer alanlarında eleştirel ve sorgulayıcı düşünmeye de ihtiyaçları var. Dolayısıyla çocukların, sınıflarında felsefe yapmaya da hakları var.

Çocuklarla felsefe, özellikle sanat felsefesi aracılığıyla estetik yargıların gelişimine destek olurken etik sorgulamalar aracılığıyla da çocukların kendi değer sistemlerinin oluşumuna katkı sunar. Ayrıca özgürce düşüncelerini ifade ettiği, iş birliği içinde olduğu, birbirlerinin görüşlerine saygı duyduğu bu ortam, çocukların etkin, demokratik ve duyarlı birer vatandaş olmalarını da sağlar. Çocuklar için felsefe, uzun vadede estetik ve toplumsal duyarlılığa sahip bireyleri, topluma kazandırır.

• Neyin doğru neyin yanlış olduğunu önyargıları kaldırarak tartışabilmek, çocuklar için ne kadar geçerlidir? Kaç yaşından itibaren çocuklara felsefe öğretilmelidir?

Çocuklar, küçük yaşlardan itibaren yetişkinlere sıklıkla sorular sorarlar. Meraklıdırlar, soruların cevaplarını almadan pes etmezler. Farklılıklara karşı duyarlıdırlar, bu farklılığı görüp ona hayret edebilirler. Meraklı, sorgucu olmak ve hayret etme yetisi felsefe için gerekli özelliklerdir. Çocuklar bu özelliklere sahiptirler ancak yıllar geçtikçe aile ve okuldaki eğitimin etkisiyle merakları körelir, ön yargıları artar. Yetişkinlerle yaptığım atölyelerde onların güçlü ön yargılara sahip olduklarını görüyorum. Bunların kırılması ve düşüncelerini esnetmeleri, değiştirmeleri zaman alıyor. Çocuklar bu konuda yetişkinlerden daha esnek. Savunduğu bir görüşü, ikna edici bir başka bir görüşle karşılaştığında terk edebiliyor. Görüşlerine sıkı sıkı tutunmak yerine onlara daha eleştirel bakabiliyor. Bu yüzden çocukların okul öncesi dönemden itibaren felsefi sorgulama ile tanışması gerekiyor.

ADİL OLAN NEDİR?

• Çocuklar felsefe öğretirken, nasıl yöntemler izliyorsunuz?

Öncelikle çember biçiminde otururuz. Böylece herkes birbirini görür. Öğretmen de bu çemberin bir parçasıdır. İçinde felsefe sorusunu gizli bir şekilde barındıran bir görsel, bir film, ya da bir metinden yola çıkarız. Çoğunlukla hikâyeleri ve resimli çocuk kitaplarını tercih ederiz. “Hikâyedeki karakterin adil davrandığını düşünüyor musunuz?” gibi bir soru bizi “Adil olan nedir?” gibi bir felsefe sorusuna taşır. Bu yolculuk hikâye ile başlasa da soyut düşünmeye doğru evrilir. Öğretmen temel felsefe soru etrafında çocukların birbirlerinin görüşleri üzerine yorum yapmalarını sağlar. “Örnek verir misin?”, “Karşı örnek sunabilir misin?”, “Görüşlerinin gerekçeleri neler?” gibi sorular sorarak tartışmanın derinleşmesini sağlar.

ÇOCUKLAR İÇİN FELSEFEYLE NE AMAÇLIYORSUNUZ?

Çocuklar tartışma sürecinde kendi fikirlerini kanıtlarla ortaya koyuyorlar, bir görüşe katılıp katılmadıklarını dile getiriyorlar, kavramlar arasında ilişki kuruyorlar, birbirlerine sorular yöneltiyorlar. Kendisinin ve diğerlerinin görüşlerini tutarlılık açısından değerlendiriyorlar, fikirlerini destekleyici örnekler sunuyorlar. Tüm bu zihinsel eylemler eleştirel düşünmenin gelişmesine destek oluyor. Yeni sorular ve yeni fikirler üretme, fikirler arasındaki ilginç bağlantıları görme ise yaratıcı düşünme becerilerini geliştiriyor. Çocukların birbirlerine saygı duyduklarında, hiçbir görüşü etiketlemediklerinde, karşıdakini ikna etmeye çabaladıklarında özenli düşünme becerileri gelişiyor. Topluluk olarak hep birlikte bir sorunun yanıtını bulmaya çalışmaları, küçük ya da büyük grup tartışmalarıyla da iş birliğine dayalı becerileri desteklenmiş oluyor.

• Çocuklar için felsefede Türkiye’yi dünyayla kıyasladığımızda ne durumdayız?

Çocuklar için felsefe, elli yıldır eğitim hayatımızda, ancak yeterli ivmeyi henüz kazanamadı. Dünyada da Türkiye’de çocuklar için felsefe eğitmen eğitimleri veriliyor, araştırmalar hız kazandı. Türkiye’de de özellikle özel okullarda çocuklarla felsefe dersleri açılıyor, devlet okullarında felsefe kulüpleri var. Bir yöntem olarak ise gelişime ve öğrenmeye açık öğretmenler tarafından sınıflara taşınıyor. Ancak bir ders olarak devlet okullarında henüz kendine yer bulmuş değil. Bunun sebeplerinden biri de bu dersi okullarda özellikle okulöncesi ve ilkokullarda kimin vereceği ya da nasıl vereceği… Çocuklar için felsefenin, geleneksel bir pedagoji ve çocukluk anlayışıyla sınıflarda doğru bir şekilde uygulanması mümkün gözükmüyor. Öğretmenlerin soru sorma ve tartışma yürütme becerilerine sahip olmaya ihtiyaçları olduğu gibi felsefeyi yakından tanımaya da ihtiyaçları var. Bu sebeple çocuklarla felsefenin öğretmen eğitimi programlarında ve hizmet içi eğitimlerde kendine yer bulması gerekiyor.