Erzincan'da Kirtim Kirt Sesleri

Erzincan'ın Kemaliye (Eğin) ilçesinde Cumhuriyet'in ilk yıllarında kurulan dokumacılar kooperatifinin tarihçesi, gazeteci, yazar Emrah Taştan'ın 8 yıla yakın süren araştırması sonucunda kitap haline getirildi. Ortaklarının çoğunu kadınların oluşturduğu kooperatif, zorluklarla dolu İkinci Dünya Savaşı yıllarında ilçe halkının kurtarıcısı oldu. Taştan ile ilk kitabı Erzincan'da Kirtim Kirt Sesleri – Kemaliye Dokumacılar Kooperatifi kitabını konuştuk.

8 YILLIK ARAŞTIRMA

Öncelikle kitabınız hayırlı olsun. Kitap yazma fikri nasıl ortaya çıktı?

Çocukken yaz tatillerimizi anneannemin Kemaliye'deki evinde geçirirdik. Atalarımın hatıralarıyla dolu tarihi bir ev. En büyük zevkim, alt kattaki ardiye bölümünü karıştırmaktı. 2016 yılında bu zevkimi eşim Özgür ile paylaşmak isterken, elime kooperatif ortaklık defteri geçti. Defter, kooperatiften haberdar olmamı sağladı ve araştırmalarımı başlattı. 2018'de seçim çalışmaları sırasında görüştüğüm merhum terzi Sebahattin Gürdal, araştırmamın önünü açtı. Sebahattin Amca artık hiçbir şey üretmediğimizden şikayet ederek karşıdaki kooperatif binasını işaret etti ve nasıl üretim yapıldığını anlattı. Bir emaneti devreder gibi, bu sohbetten iki gün sonra vefat etti. Sohbetten hemen sonra yıllarca önünden geçtiğimiz görkemli kooperatif binasının çatı katındaki araştırmam başladı. On binlerce sayfa belge, objeler... Hepsi memleketimin ve atalarımın ortaya koyduğu bir mücadeleyi anlatıyordu. Bir hafta gibi kısıtlı bir sürede araştırmamı tamamlayarak ilk adımı attım. Toplamda 8 yıllık bir araştırmanın ardından kitap yayınlandı.

ENVER GÖKÇE'YE SELAM

Kitabın adındaki kirtim kirt ne anlama geliyor?

Kirtim kirt, Enver Gökçe'nin bir şiirinin adı. Gökçe bu şiirde dokuma tezgahının çıkardığı sesi kirtim kirt şeklinde şiirine taşımış. Halı tezgahı deniliyor ancak aslı dokuma tezgahıdır. Kemaliye'nin Çit köyünden olan Enver Gökçe'nin yöre insanının yaşadıklarını, diyalektik ve tarihsel materyalizm süzgecinden geçirerek dizelere yansıtması bu şekildedir. Dokuma konusu olunca kitaba bu ismi vermeyi ve Enver Gökçe'ye de bir selam göndermeyi uygun buldum.

Kooperatif nasıl bir ortamda kurulmuş ve neyi temsil ediyor?

Kooperatif, İkinci Dünya Savaşı'nın zorlu koşullarında kurulmuş. Şairimiz Enver Gökçe'nin Meri Kekliğim şiirinde anlattığı gibi bir yokluk var. Dut kurusu ve süpürge tohumu ile beslenmeye çalışan insanlar, buğday ve arpa için Sivas'a kadar gidiyorlar. Kooperatif bu ortamda kurulmuş ve insanları açlıktan, yokluktan kurtarmış. Erkeklerin büyük bir bölümü savaş tedbirleri kapsamında askerde. Ülkenin imkanları vatan savunmasına ayrılmış. Kooperatif bu ortamda, Kemaliyelileri bir araya getirerek, üretimi örgütlüyor. Yörede gazenne, gazelina, Manusa bezi olarak bilinen ve tek tek evlerde yapılmaya çalışılan dokumacılık faaliyetini geliştiriyor. Bu büyük bir olaydır. Merkez nüfusu 3275 olan ilçede bine yakın kooperatif ortağı var. Ve ortakların yüzde 80'i kadınlardan oluşuyor.

NAZIM HİKMET İLE İLGİSİ NE?

Kooperatif kimler tarafından kuruluyor?

Kooperatifin kurucusu, Mehmet Sadık Eti... Soyadı Kanunu'ndan önce Sadık Ahi adıyla biliniyor. İttihat ve Terakki'nin Almanya'ya eğitime gönderdiği Eti, orada sosyalist düşünceyi benimsiyor. Rosa Luxemburg ve Karl Liebknecht'ten çok etkileniyor. Türk işçi ve öğrencilerle birlikte Spartakist Devrimi'ne katılıyor. Elde mitralyözle savaşıyor. Berlin'de, Türkiye İşçi Çiftçi Fırkası'nı ve Kurtuluş Gazetesi'ni kuran ekipte yer alıyor. Bu ekip dünya savaşının ardından Türkiye'ye gelince Türkiye İşçi Çiftçi Sosyalist Fırkası ve Aydınlık Gazetesi'ni kuruyor. Eti, Kurtuluş Savaşı'na destek için Anadolu'ya geçmek isterken, yolda Nazım Hikmet ve Vâlâ Nureddin ile tanışıyor. Onlara sosyalizmi öğretiyor. Vâlâ Nureddin, “Bu Dünyadan Nazım Geçti” kitabında bu süreci çok ayrıntılı bir şekilde anlatıyor.

Kooperatifin diğer öncüleri İbrahim Etem Kılıç, Şevki Bozkurt, Abdurrahman Eke, Hüseyin Güven, Mahmut Tüfek, Sabri Bali ve Mehmet Gül. Bu kişiler, Kemaliye'nin günümüze kadar gelişmesinde önemli rolü olan kişiler ve aileler...

SOVYET UZMANLARI KEMALİYE'DE

Kooperatifin kurulma sürecinde o dönemki yönetimin etkisi nedir?

Bildiğimiz gibi Türk Devrimi, Sovyetler Birliği'yle dostluk politikası güdüyor ve 1931'den itibaren devletçilik ve planlama ilkeleri ekonomide kabul görüyor. 1932 yılında Türkiye'ye gelen Profesör Orloff başkanlığındaki Sovyet heyeti, sanayinin gelişmesi amacıyla kapsamlı bir rapor hazırlıyor ve bu rapor Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı ile uygulamaya konuluyor. Beş yıllık plan hedeflerine iki yılda ulaşılınca ikinci plan hazırlıklarına başlanıyor ancak savaş nedeniyle bu plan değiştiriliyor. Bu yaklaşıma göre bölge merkezlerinde ihtiyaca göre fabrikalar kuruluyor. SEKA ve Sümerbank fabrikaları gibi... Küçük ilçe ve kasabalarda da devlet kooperatifler kurulmasına öncülük ediyor. Kemaliye Dokumacılar Küçük Sanat Kooperatifi de bu kapsamda kuruluyor. Dönemin gazetelerini araştırırken, Sovyet Heyeti'nin Kemaliye'ye de geldiğini ve dokumacılık sanatına hayran kaldıklarını belirtmek isterim. İşte devlet ve halkın işbirliği içindeki çalışmasıyla bu kooperatif vücuda geliyor. Devlet eliyle dokuma tezgah sayımı yapılıyor önce bölgede. Aktif tezgahlar kayda alınıyor. Bunlar ortak olduktan sonra Sümerbank tarafından Ziraat Bankası ve kooperatif eliyle ortaklara iplik dağıtılıyor. Üretim yılda iki milyon metre beze çıkartılıyor.

PLANLI VE ÖRGÜTLÜ ÜRETİM

Kooperatif öncülüğündeki üretim yörede neleri değiştiriyor?

En başta üretim ilişkilerini değiştiriyor. Üretim planlı ve ortaklaşa hale geliyor. Yöre ekonomik olarak topyekûn kalkınmaya başlıyor. Dokumacılık bir şekilde her haneye giriyor. Bine yakın insan dokumacılıktan para kazanıyor. Bir kadının yıllık geliri, kooperatif muhasebe memurunun 10 aylık maaşına denk geliyor. Bu da ciddi bir gelir demek. Ayrıca kooperatif önemli uygulamalara imza atıyor. Savaş bütçesine destek için devletin çıkardığı milli müdafaa tahvillerinden satın alıyor. O dönemin gıda sorununa çözüm için kurulan bir şirkete mali destek sunuyor. Her genel kurulda ilçede ve Erzincan'daki ihtiyaç sahiplerine binlerce liralık nakdi ve ayni bağışlar yapıyor. İlçede dokumacılığın kalite ve ölçüler bakımından standarda sahip olmasını sağlıyor. Kadınların üretime katılmasını, örgütlenmesini ve genel kurulda temsilini gerçekleştiriyor. En önemlisi de, kooperatifin enerji ihtiyacını karşılamak için elektrik santrali kuruyor ve ilçenin 1945'lerde aydınlanmasını sağlıyor. Bu o dönem Türkiye'de örneğine çok az rastlanır bir olay.

CUMHURİYET'İN YAPTIKLARI

Cumhuriyet dönemi Kemaliye için epey parlak geçmiş anlaşılan...

Kemaliye adı Atatürk'ten gelir. Bu ada uygun olarak Cumhuriyet'in ilk yıllarında önemli işler yapılır. Önce 1915'te kurulan Eğin Halı Şirketi faal hale getirilir. Bölgedeki eşkiyalık sorunu ortadan kaldırılır. Bölgenin yol ve köprü ihtiyaçları karşılanmaya çalışılır. Devlet ve halk tarafından okullar inşa edilir. 1938 yılında demiryolu ve bugün turistik seferleriyle bildiğimiz Doğu Ekspresi bölgenin en önemli sorunu olan ulaşımı çözer. 1941 yılında kooperatif kurulur. 1945'ten başlayarak ilçenin ortasından gürül gürül akan Kadıgölü üzerine HES kurulur ve elektrik ihtiyacı karşılanır. Halkevi kurulur. Kemaliye, o dönemin ulusal gazetelerinin baştacıdır. Kemaliye'de taş yerinden oynasa, İstanbul gazetelerinde haber olur. Kemaliye halk oyunları ekibi milli bayramlarda Ankara seymenleriyle beraber kutlamalara katılır. Uluslararası fuarlarda Kemaliye halıları büyük ilgi görür. Bu açıdan Cumhuriyet'in ilk yılları Kemaliye'de gerçekten çok parlak geçmiştir.

KÜÇÜK AMERİKA SÜRECİ VURDU

Kemaliye bugün ne durumda peki?

Kemaliye, Türkiye Cumhuriyeti ile aynı kaderi paylaşıyor. Küçük Amerika süreci Kemaliye'yi de aynı Türkiye gibi olumsuz etkilemiştir. Az önce bahsettiğimiz parlak dönem, bu dönemde sönmeye başlar. 1950'den sonra kooperatif faaliyetleri ithal hammadde ve mallar nedeniyle sekteye uğrar. Yörede göçlerin daha da arttığını görürüz. Bu göçler, yakın döneme kadar ilçede yaşamı ve üretimi durma noktasına getirecek kadar ağır etkilere yol açar. Türkiye'nin gözbebeği Kemaliye, adeta üvey evlat olur. Ancak ilçenin bu ölü toprağını son yıllarda üzerinden atmaya çalıştığını görüyoruz. Turizm ve korumacılık yaklaşımı ilçeye ciddi hareket getirdi. Kemaliye Kültür ve Kalkınma Vakfı KEMAV'ın faaliyetleri, belediyenin çalışmaları önemli sonuçlar doğurdu. İnsanlar evlerini restore ettirmeye, değerlerine sahip çıkmaya başladı. Ancak nüfusu az, imkanları kısıtlı olan bu ilçe yine devlet ve halk işbirliğiyle, planlı ve devletçi yaklaşımla kalkınabilir. Bu gerçeğin görülmesi lazım.

KİTABIN İÇERİĞİ

Peki, kitapta okur neler bulacak?

Erzincan'da Kirtim Kirt Sesleri'nde dönemi, tarihsel belgelere dayalı bir şekilde anlatmaya çalıştım. Ben tarihçi değil, gazeteciyim. Elbette bu bir tarih kitabı değil. Ancak, bir gazeteci olarak elimden geldiğince objektif yaklaşmaya ve belgelere dayandırmaya çalıştım yazdıklarımı. Bu nedenle konuyu tarihe mal ettiğimi ve belgelediğimi söyleyebilirim. Memleketim Kemaliye'de bunca şey yapılmışken, bunların ne kadarı tarihe mal edilmiş, kayda alınmış? Bu sorunun cevabı maalesef, hayalkırıklığı yaratacak düzeyde. Bu kitap, sözünü ettiğimiz eksikliği gidermeyi amaçlıyor. Kitapta öncelikle literatür taraması yöntemiyle dokumacılık faaliyetinin Eğin ve Kemaliye'deki gelişimini anlatmaya çalıştım. Ardından, kooperatifin kurulduğu dönemde Kemaliye'nin durumu, dokumacılığın durumunu anlattım. Bir sonraki bölüm, belgeleriyle kooperatifin kuruluşunu ve aldığı kararları içeriyor. Daha sonrasında kooperatif çalışmalarının değerlendirilmesi, kurucu Mehmet Sadık Eti'nin hayatı, kooperatife yönelik eleştiriler ve sonuç bölümleri yer alıyor. Kitabın sonunda araştırmam sırasında ele geçirdiğim döneme ait ilk kez günyüzüne çıkan fotoğrafları koyduk. Bir de ortakların isim listesi var. Günümüz insanları dedelerinin ve ninelerinin neler yaptıklarını görsünler diye.

ERMENİLERLE OMUZ OMUZA

Ayrıca kitapta Ermeni nüfusa ilişkin de bilgiler veriyorum. Emperyalistlerin soykırımla suçladığı ülkemizde, tam da olayların merkezindeki bir bölgede 1941 yılında Türkler ve Ermeniler aynı kooperatifte örgütlenmiş, birlikte üretiyorlar. Kitapta isim isim yazdım. Kooperatifte işçi olarak çalışan Ermeniler de var. Bu da emperyalistler kovulunca, halkların nasıl mutlu yaşadığının, omuz omuza verdiğinin bir kanıtıdır.

Bu kitap dışında başka araştırmalarınız var mı?

Evet, yine Kemaliye araştırmalarına devam etmek istiyorum. Çünkü, ilçemizin yakın tarihine dair belge ve bilgi maalesef çok kısıtlı ve canlı tanıklar birer birer bu dünyadan göçüyor. Bu nedenle, Kemaliye'de Cumhuriyet döneminin araştırılmasını kendime görev olarak aldım. Önümdeki iş, Cumhuriyet'in ilk yıllarındaki Kemaliye'yi, 1930-50 arası dönemi kapsar şekilde gazete haberleri aracılığıyla anlatmak. Çok önemli bilgi ve belgeler var. Orada Cumhuriyet'in, doğuda bir ilçeye nasıl dokunduğu, neler yaptığı çok daha ayrıntılı bir şekilde ortaya çıkacak. Okuyanların şaşıracağını tahmin ediyorum.

Son olarak, kitabın yayınlanmasını sağlayan Kemaliye Kültür ve Kalkınma Vakfı (KEMAV) yönetimine ve Başkan Dr. Ferudun Çelikmen'e teşekkür etmek isterim.

LÖSEV Almanya Berlin’de kurulduDünya