Hitit metinlerinde doğum ritüeli

Hitit yazmanlarının Mezopotamya kaynaklarında “kutsanmış, niyazcı, adanmış” anlamına gelen Sümerce SISKUR (.SISKUR) terimini kullanarak yazdıkları çok sayıdaki metine değineceğiz. Bu terimin Hititçedeki karşılığı “zikirci, kutsanmış, adanmış” anlamına gelen mugeššar ve malteššar “nakil” kelimeleridir. Hititologların “ritüel” metinleri olarak adlandırdıkları bu metinler karşılaştırmalı dinler tarihi alanında çalışılmıştır.

Hitit doğum ritüellerinde; bebek temizliğine, annenin bedenine uygulanan masaja, doğum taburesine ve ebelerin yaptırdığı doğumlara dair pek çok bilgi vardır. Ancak bu metinlerde yeni doğanın şeytani güçlerden korunması ve iyi bir baht için yapılan koruma büyüleri ağırlıktadır. Yenidoğan için düzenlenen bu ritüellerde ebe yenidoğanı efsunlar:

“Ve gel! Rüzgar ve yağmur bu mabedi yerinden sökemeyecek. Çünkü onun doğduğu bu ev, şeytani güçlerin onu yerinden etmesine müsaade etmeyecek. Onu koruyarak sonsuza dek hayatta tutacak”

Modern bir uzmanın gözünde hastalık; ilaçla tedavi, tanı koymak, aile terapisi ve mücadele anlamına gelebilir fakat hastalık bir Hititli için fiziksel yetersizlik ya da bulaşıcı bakteri anlamına gelmiyordu. Pek çok hastalık insan ya da tanrısal gücün evrendeki yerinin değişmesiyle ilişkilendiriliyordu.

Tapınak depolarından aşırılanlar, başkalarını etkileyen yıkıcı davranışlar, orucun bozulması, yanlışlıkla edilen bir küfür ya da işlenen cinayet vs gibi nedenlerle kızdırılan tanrılar hastalığa neden olabilirdi. Öncelikli olan ilahi öfkenin yatıştırılmasıydı.

KISIRLIK VE ŞEYTAN

Hastalık; “kirlenme, saflığın bozulması” ya da basitçe birinin kurtulması gereken lanetli atmosfer anlamına geliyordu. Örneğin kadın sağaltımcı Tunnawiya, kısır kadın ve erkeklerin hayrına yaptığı temizlik büyülerinde hasta yıkanıp taranırken şunları söylüyordu:

“Şimdi bacakları siliyorum. Böylelikle şeytanın kiri, lanet, nazar, tanrıların öfkesi ve ölüm onun üstünden taranıp akacak. Şimdi elimde sistre var. Her kimin bedeninin on iki parçası şeytanla kirlendiyse, kötü nazarı, tanrıların öfkesini ve ölümü bu on iki parçadan ayırıyorum. Böylelikle kötü ruhlar bedenden tamamen çıkmış olacak.”

Hastaya kazayla temas edip kirden etkilenmiş olanları arıtmak için, kullanılan araç gerecin ve hastaların kıyafetlerinin acilen nehre atılması gerekiyordu. Aynı büyü kırmızı, siyah, mavi ve beyaz renkleri için 5 kez yineleniyordu. Hitit büyüsünün renk sembolizmi henüz tam olarak açıklanamamıştır. Fakat her bir nidanın farklı bir hastalıkla ilişkili olduğu söylenilebilir. Ayinin sonunda ayin malzemeleri yere konularak niyazlarla yakılıyordu.

BÜYÜCÜ, HEKİM, SÜTNİNE

Bu ritüellerden anladığımız kadarıyla: Hitit sağaltım büyüsünün en önemli özelliği cisimleştirme ve analojidir. Büyünün ilk etabı; fiziksel olarak diğerlerine bulaşabilen ve lekelenmiş hastanın üstünde cisimleşen şeytana karşı büyülü bir nesne savuşturulması için temsili eşyanın imha edilmesiydi.

Kadın sağaltıcılar için “Yaşlı Kadın” anlamına gelen MUNUSŠU.GI ideogramı kullanılır. Terimin en az 36 kez geçtiği ritüel metinleri Laroche tarafından listelenmiştir. MUNUSŠU.GI’nin hititogramı hašauwa, yaşlı kadın anlamına gelmez ancak yine doğumla ilişkilidir. Kelimenin çağrışımının “hamile kadın” anlamına geldiğini düşündüğümüzde, kelimeyi MUNUSŠU.GI başlığına zorlukla atfederiz. Bu nedenle kelime ebe anlamında kullanılmış olabilir. Çoğu Hitit metninde kadın sağaltıcılar diğer bir kelimeyle “sütnine” kelimesiyle tanımlanır. Ebelik ve sağaltım arasındaki bu sosyolojik ve linguistik ilişkinin benzerini modern öncesi toplumlarda da aynı şekilde görürüz. Örneğin Fransızca “ebe” anlamına gelen sage femme ya da accoucheuse gibi...

Klasik dönemden gelen Hitit metinlerinde ebe anlamına gelen MUNUS haš(ša)nupalla(doğum getiren) kelimesi MUNUS ŠA.ZU. Sumerogramı ile birlikte yazılır. Ebe için kullanılan diğer bir kelime “doğum taburesinin kadını” anlamına gelen MUNUS harnauwaš’dır.

EBELERİN DOĞUM AYİNİ

Ebelerin doğum ritüellerindeki yeri iki kategoriye ayrılır. İlki doğumun fiziksel yönüdür. Ebenin doğum için gereken malzemeleri hazırladığı ve doğuma yardım ettiği fiziksel görevdir. İkincisi yeni doğanın iyi bir kadere sahip olması ve şeytanların uzaklaştırılması için tanrılara yakarış ayinidir. Bu ayinlerden birindeki yakarış : “Yeryüzünün Güneş-tanrıçaları (türlü şeytanlar) ele geçirdiğiniz ve sonradan bırakmayacağınız bu çocuk için uzun bir ömür, sağlık ve uzun yıllar bahşedin.”

Ebenin yenidoğanın korunması için özel hünerlerini sergileyemediği durumlarda olanlardan ebe sorumlu tutulurdu.

TIPTA KADININ YERİ

Hitit ritüel metinlerinde fazla sayıda kadın sağaltıcı olması çarpıcıdır. Aslında alıntıladığım metinlerde öne çıkan sağaltıcıların tamamı kadındır. Örneğin ritüeller hakkında yazan E. Laroche’nin Catalogue des Textes Hittites’inde adı geçenlerin yüzde 38 ya da yüzde 53.5’i kadındır ve büyü tapılarında tanrıçaların harmonisi genellikle ağır basar. Hitit dininin en önemli ilahi sağaltıcıları Hannahanna, Ishara, Sawušga ve Kamrušepa'dır. Kadın ve erkek sağaltıcılar arasındaki bu güçlü eşitliği, kadının Hitit toplumundaki rolüyle ilişkilendirmek zordur. Bunun aksini iddia eden modern araştırmalara rağmen, Hitit toplumunda anahanlığın ya da anasoyluluğun varlığına dair bir kanıt yoktur.

“Yaşlı Kadın” sağaltıcının sadece doğumda değil diğer mediko-büyü problemlerinde ve tanrıların sözlerinin dile getirilmesinde oynadığı rol, Hatti sağaltım sanatlarında kadının yerine dair önemli ipuçları verir. Hitit büyüsünde “sözlü aktarıma” büyük önem verilmesi ve sözlü aktarımın sağaltım büyülerindeki oynadığı rol düşünüldüğünde, bu sanatlarla uğraşan ve belagatte ustalaşmış bir kadına verilen önem sürpriz sayılmazdı.