İngiliz diplomatların Kuzeydoğu Türkiye ile ilgili 1954 yılı gözlemleri 2

KARS

Kars, Erzurum'da oldukça farklı bir izlenim bırakıyor. Kars ve Ardahan vilayetleri yaklaşık elli yıl boyunca Rusya'nın bir parçasıydı, ancak 1921'de Türkiye'ye iade edildiler ve Kars, sağlam resmi binaları ve geniş caddeleriyle hâlâ küçük bir Çarlık eyalet başkentinin dış görünüşünü koruyor. Kuzeydoğu Anadolu yakın zamana kadar Türk illerinin Sindrella'sıydı. Görünüşe göre Türkler, bu vilayetlerin (Kars ve Ardahan üzerindeki iddialarından yalnızca bir yıl önce resmen vazgeçen) Rusya tarafından er ya da geç bir kez daha işgal edileceğinden, bu vilayetleri geliştirmek için herhangi bir çaba harcamaya değmeyeceğini düşünüyorlardı. Ortalama bir Türk subayı veya memuru için Erzurum ve Kars pek de iyi değildi. Yetkililer ve diğer kişilerle yapılan görüşmelerde artık farklı bir ruhun olduğu açıkça görülüyordu.

Türkiye'nin NATO'ya girişi yeni bir güven duygusu yarattı, artık sınır bölgelerinin refahı konusunda endişelenmeye değer olduğunu düşünüyor. Demokrat Partilileri eleştirmek için en iyi nedenleri olanlar bile, Demokrat Parti Hükûmet’inin dört yıl önce iktidara gelmesinden bu yana doğu vilayetlerine yeni bir anlaşma verildiğini kabul etmeye hazırdır. Ekonomik ve bayındırlık alanındaki gelişmeler açıkçası oldukça hızlı ilerliyor ve Türkiye'nin geri kalanına yetişebilecekleri gün çok uzak olmayabilir. Ancak bu durum Kars'tan çok Erzurum Vilayeti için geçerlidir, ancak Kars, kuzeydeki yaylada mısır ve sığırları, alt tarafta ise pirinç, pamuk ve meyveleriyle potansiyel olarak zengin bir vilayettir. Rusya ile ticaretin canlanması elbette bu sınır bölgelerine fayda sağlayacaktır. Kars'ta bir çeşit Rus Ticaret Komiseri vardır, ancak görünürde çok az görevi vardır, çünkü birkaç ay önce Türk sığırlarının Rusya'ya ihracatına ilişkin bir anlaşma dışında, neredeyse hiçbir sınır ticareti veya trafiği yoktu. Eğer Türkler onun Kars'taki varlığına tahammül etmeye devam ederlerse, bu muhtemelen Batum'da kendilerine verilen bazı menfaatlerden dolayıdır. Her ne kadar CHP hükûmetlerinin ihmaliyle çelişen ekonomik kalkınmayla şu anda mütevazı bir başlangıç yapılıyor olsa da, hâlâ telafi edilmesi gereken çok fazla alan vardır. Her şey söylenmiş ve yapılmış olsa da, Kars bölgesi Türkiye'nin en geri kalmış bölgelerinden biri olmaya devam ediyor ve bunun temel sebebi, 1954 seçimlerindeki Demokratların ezici çoğunluğu almasına rağmen, Kars’ın CHP'ye sadık kalan üç vilayetten biri olmasıdır. Ancak Kars'ın önde gelen günlük gazetesinin editörü, CHP'nin başarısının nedenine ilişkin kendi versiyonunu anlattı. Kendisi DP'nin önde gelen üyelerinden biriydi, seçimlerden bir veya iki ay sonrasına kadar. Bu noktada kendisini DP adayı olarak göstermeyi reddettikleri için Demokratlarla kavga etti ve ardından Cumhuriyetçi Ulusal Parti'nin yeni kurulan yerel şubesinde başkan oldu. Cumhuriyetçi Ulusal Parti örgütünü kurması için yalnızca birkaç haftası olmasına rağmen, Kars seçimlerinde nispeten büyük bir oy oranı elde etti ve DP'yi dışarıda tuttu. Hükûmet’in, Kuzeydoğu Anadolu'nun kalkınmasını teşvik etmeye yönelik yeni politikasında, hiç şüphesiz, ekonomik saiklerden daha fazlasını göz önünde bulundurduğuna şüphe yoktur. Yaklaşık iki yıl önce Türkiye'nin doğu illerinde dini tepkinin hâlâ yaygın olduğu ortaya çıktığında, Hükûmet, Türkiye'nin daha uzak bölgelerindeki Türk köylülerinin geri kalmışlığının siyasi sonuçları karşısında ciddi şekilde alarma geçti. Son dönemde bu insanların ekonomik koşullarının iyileştirilmesine yönelik gösterdiği çabalar, bu duruma (gerikalmışlığa) çare bulma politikasının bir parçası olarak değerlendirilebilir. Köylüler, Hükûmet’in yavaş yavaş kendilerine sunduğu modern cihazları kabul etmeye yeterince hazır olduklarını gösterdiler: Traktörler ve motorlu arabalar, Türkiye'nin geri kalanında olduğu gibi, artık onların da tanıdık parçaları haline gelmeye başladı. Ama bunlar ‘Batılılaşma’nın sadece yüzeysel yönleridir. Demokrat Parti Hükûmeti köylülerin 'eski yaşam tarzına' bağlılığını henüz ne kadar kırabildi? Bunu değerlendirmek çok zordur. Hükûmet’in, eğitimin ve ekonomik kalkınmanın (iletişimdeki gelişmeler ve köy yollarının yapılması) yaygınlaşması, sonuçta bu geri kalmış köylüleri Türkiye'nin geri kalanıyla aynı hizaya getireceğini ummakta haklıdır. Yerel yetkililer, köylerin yarısının hâlihazırda okullarının olduğunu ve geri kalanının da önümüzdeki on yıl içinde okullara sahip olacağını iddia ediyorlar. Ancak Hükûmet bile işin henüz tamamlandığını iddia etmeyecektir: Siyasi ve dini tepki, doğuda dikkate alınması gereken bir faktör olmaya devam etmektedir, ancak Hükûmet, dini duyguların herhangi bir şekilde sömürülmesine tolerans göstermeyeceğini açıkça ortaya koymuştur. Hükûmet, dini duyguların siyasi partiler tarafından istismar edilmesine kesinlikle tolerans gösterilmeyeceğini açıkça belirterek, bunun Mayıs 1954 seçimlerinde önemli bir etken olmasını önlemede oldukça başarılı oldu. İrtica ile flört ettiği gerekçesiyle Millet Partisinin kapatılması, Hükûmet’in iş yaptığının bir kanıtıydı. Cumhuriyetçi Millet Partisi, Millet Partisi’nin yerini aldığında gerici oyları açıkça kabul etmeye cesaret edemedi. Ancak Millet Partisi yetkililerinden biri bana, partisinin köylüler arasındaki muhafazakâr ve dindar unsurları kazanabileceği umudundan hâlâ vazgeçmediğini itiraf etti. Genel olarak, Türkiye'nin bu bölgesindeki CMP bazı iyi adamları kendine çekmiş gibi görünüyor; ancak partilerinin gelecek beklentileri konusunda görünüşte güven dolu olsalar da, bazen partinin sonunda DP'nin baş rakibi olarak CHP'nin yerini alabileceğini iddia edecek kadar ileri gidiyorlar. Sonuçta daha farklı kesimlerinin desteğini kazanabileceklerine inanıyorlar.

Erzurum ve Kars, Anadolu'nun doğudaki izdüşümüyse, Karadeniz kıyısı bambaşka, zıt bir dünyadır. Bu iki bölge, kıyıya paralel uzanan zorlu bir bariyer oluşturan Pontus Alpleri ile bölünmüştür. Yayla ile kıyı arasında demiryolu bağlantısı bulunmamakta olup, sadece iki yol bulunmaktadır: Rusya sınırına paralel uzanan ve sadece yaz aylarında geçilebilen Kars-Ardahan-Artvin Hopa yolu ve İran'dan gelen tarihi yol olan ve tüm yıl boyunca açık olan Erzurum-Trabzon yolu. Erzurum'dan 8 bin feetlik geçitten dağları aşıp, kasvetli Anadolu bozkırından birkaç kilometre sonra kendinizi sahile doğru uzanan ormanlık ve sulak vadilerde bulmak keyifli bir deneyimdir. Daha yüksek seviyelerde yabani orman gülleri ve açelyaların bulunduğu yoğun kozalaklı ormanlar ve zaman zaman yemyeşil çayırların ve İsviçre veya Avusturya Alplerini anımsatan iyi inşa edilmiş dağ evlerinin bulunduğu açıklıklar vardır. Kıyıya doğru inerken, kilometrelerce uzanan fındık tarlalarından oluşan bir kuşak vardır; fındık mahsulü, Türkiye'nin bu bölümünün ekonomisinde önemli bir faktör oluşturur. Platonun engebeli sadeliğiyle tezat tamdır ve daha büyük bir refah havası var. İnsanlar biraz daha iyi giyimli ve daha az asık suratlı; evler oldukça iyi inşa edilmiş; hatta oteller bile biraz daha az sağlıksızdır. Kıyıda uzun süre boyunca yoğun bir Yunan nüfusunun bulunması, şüphesiz bu farklılığın nedenlerinden biridir; ama bunun temel nedeni kesinlikle kıyıdaki iklimin iç kesimlerdeki iklimden çok farklı olmasıdır. Rize’ de deniz her zaman boyandığı kadar siyah olmasa da, çoğunlukla alçak bulutlarla kaplı olduğu ve sık sık ani ve şiddetli fırtınaların yaşandığı bilinen bir gerçektir. Bu nedenle nadiren Doğu Akdeniz'in veya Ege'nin parlak mavi rengine sahiptir ve adını nasıl aldığını anlamak kolaydır. Ancak bunun telafisi olarak, ince kıyı sıraları ve bitki örtüsünün bolluğu burayı birçok açıdan Türkiye'nin kıyıları arasında en çekici kılmaktadır.

RİZE

Türkiye'nin Karadeniz kıyısının doğu ucundaki yağış miktarı, birkaç kilometre güneydeki platodaki yağış miktarının kat kat fazlasıdır. Örneğin Rize'de yılda ortalama elli gün yağmur yağmıyor. Burada don neredeyse hiç görülmez ve iklimin neredeyse subtropikal karakteri, Rize'de ve Trabzon'un doğusundaki diğer kıyı bölgelerinde çay yetiştirmenin mümkün olmasıyla ortaya çıkar. Çay yetiştiriciliği sınırın Rusya tarafındaki Batum bölgesinde uzun süredir biliniyor ve Türkler 1930'larda ilk fidelerini buradan ithal etmişlerdir. Daha sonra Rize çay fabrikası faaliyete geçti ve sektörü yürüten Devlet Tekeli şimdi bu bölgede üç çay fabrikasını kurmayı planlıyor. Ancak yine de Türkiye çay konusunda kendi kendine yetemeyecektir. Diğer yarı lüks ürünlerin çoğunda olduğu gibi, yükselen yaşam standardı da Türkiye'nin çay tüketimini hızla artırıyor; Böylece yerel ürünün harmanlandığı Hint çayının önemli miktarda ithalatı gerekli olmaya devam edecektir.

TRABZON

Nüfusun yoğun olduğu Rize sahil şeridi gibi Trabzon da ekonomik ilerleme izlenimi veriyor. Tarihsel olarak Trabzon önemini, iç kesimlerden gelen ana ticaret yolunun limanı olmasına (coğrafi) borçludur. İçinde bulunduğumuz yüzyılın başlarında bile deve kervanları, İran'dan Pontus Alpleri üzerinden geçerek Trabzon'daki limana kadar mal getiriyordu; bu mallar buradan Tuna veya Akdeniz limanlarına gönderiliyordu. Türkiye'nin bu bölgesinde hala birkaç yüz İranlı tüccarın bulunması ve bir İran Konsolosu’nun bulunması o günlerin bir kalıntısıdır. İran Konsolosluğu bizimkinin yanı sıra Türkiye'nin kuzeydoğusundaki tek yabancı konsolosluktur. Artık İran Konsolosluğu'nun başında bulunan mutsuz adam, Trabzon'un yalnız yaşamını hiç de beğenmemektedir. Birkaç ay önce yürürlüğe giren Türk-İran Transit Sözleşmesi'nin, İran transit trafiğini canlandırmada şu ana kadar oldukça etkisiz kalması nedeniyle pratikte yapacak hiçbir şeyi olmadığını itiraf etti. Demir perde, Tuna limanlarını kapatınca Trabzon sıkıntıya girdi. Her ne kadar Trabzon, tarihi uluslararası transit ticaretinin yeniden canlandırılması yönünde çok az beklentiye sahip olsa da, Doğu Anadolu platosunun artan üretimine liman sağlayabilirse, gelecekte refahının artması muhtemeldir. Liman tesislerinin tamamlanmasının yaklaşması, ardından bir havalimanının inşa edilmesi ve Anadolu'ya daha doğrudan bir karayolu bağlantısının yapılması, sadece Trabzon'a değil, tüm çevresine ekonomik bir kazanç sağlayacaktır. Kıyı boyunca doğal limanların bulunmaması, Türkiye'nin kuzeydoğusundaki ekonomik kalkınmayı her zaman engellemiştir. Türklerin bir deyişi vardır ki, Türkiye'nin Karadeniz kıyısında sadece dört iyi limanı vardır: “Haziran, Temmuz, Ağustos ve Sinop.”' Ancak şimdi Zonguldak'ta bir tür liman kurulması, Trabzon ve Samsun'daki liman gelişmeleriyle yeni bir sayfa açılıyor.

SAMSUN

Eğer Trabzon, Türkiye'nin kuzeydoğusundaki doğal çıkış noktası ise, Orta Anadolu platosu için Samsun'un da benzer bir işleve sahip olması doğal olarak ortaya çıkacaktır. Samsun şimdilik Trabzon'un bir adım gerisindedir. Samsun limanın inşaatı (bir Alman firması tarafından) henüz başlama aşamasındadır ama bunun karşılığında Ankara'ya demiryolu bağlantısı olması büyük avantaj sağlıyor. Ayrıca güneydoğu Karadeniz kıyısı boyunca uzanan tek önemli ovanın ortasında yer alma avantajına da sahiptir, çünkü kıyının geri kalanı boyunca dağlar az çok dik bir şekilde denize doğru inmektedir. İtici bir yer olarak Samsun belli ki gelişen küçük bir yer. Ticari önemi muhtemelen Trabzon'u geride bırakacak, bir patlama kenti olma işaretleri veriyor.

SİNOP

Samsun'la büyük bir tezat oluşturan Sinop, kıyı boyunca yaklaşık 160 kilometre batıda yer alıyor. Sinop, Yunan kolonisi olduğu dönemden bu yana 2.500 yıldır adını koruyor. Birkaç yüz metre genişliğindeki bir burun üzerinde olağanüstü güzel bir konuma sahiptir ve Bizans surları büyük ölçüde sağlamdır. Çok çekici, eski bir Türk şehri ama ekonomik açıdan açıkça düşüşte, çünkü Kars gibi "yolun sonunda". Sovyet sınırından Trabzon ve Samsun üzerinden geçen sahil yolu Sinop'ta sona eriyor. Sinop ile İstanbul Boğazı arasındaki kıyı coğrafyasındaki nüfus eksikliği, Zonguldak kömür havzası hariç, Sinop'un batısında bir sahil yolunun pratik bir öneri haline gelmesinin çok uzun bir zaman alacağını muhtemel kılıyor. Yine Kars gibi Sinop da CHP’ye oy veren üç vilayetten biriydi. Mayıs 1954'teki genel seçimlerde Hükümetin genel ekonomik kalkınma politikaları tarafından bir kenara bırakılmış izlenimi veriyor ve bu nedenle DP'ye şükran göstermek için pek bir neden hissetmemesi anlaşılır bir durum.