İran-Azerbaycan gerilimi: Kökleri ve çözümler

İran, on yıllardır ilk kez geçen hafta Aras Nehri'nin güney kıyısında Azerbaycan Cumhuriyeti sınırında askeri tatbikat yaptı. Tatbikat aslında Tahran ile Bakü arasında Azerbaycan'ın bağımsızlığından bu yana ilk kez ortaya çıkan yeni bir siyasi gerilimin işaretiydi. İran ve Azerbaycan son 30 yılda çalkantılı ilişkiler yaşarken, mevcut durum olası karşılıklı tepkilerin derinliği ve düzeyi konusunda endişelere yol açmıştır.

Son 30 yılın tecrübesi ve mevcut durum dikkate alındığında, iki komşu ülke arasındaki ilişkilerde temel risk faktörleri nelerdir?

İLETİŞİM HATASI

Tahran-Bakü ilişkileri uzun zamandır iletişim hatasından muzdarip. Her iki taraf da ülkelerindeki karşı tarafın niyetleri konusunda çok şüpheci. Bakü, ülkedeki Şii çoğunluk arasında İran'ın dini nüfuzu olasılığından ve bunun Azerbaycan hükümeti üzerinde baskı yapma olasılığından büyük ölçüde endişe ederken, diğer tarafta Tahran da Bakü'nün İran'ın milyonlardan oluşan Azeri kesimi arasındaki provokasyonlarından endişe duyuyor ve Bakü'nün Tahran'a baskı yapmak için halkı etkilemeye çalıştığına inanıyor. Her iki tarafın da böyle bir niyeti şiddetle reddettiğini bilmek dikkat çekicidir. Ancak medya casusluk seviyesi öyle bir durumdadır ki, her iki tarafta da bu konuyu dikkate almadan komşu ülke ile ilgili herhangi bir politika yapmak mümkün değildir.

ÜÇÜNCÜ TARAFLAR VE İRAN'I KAFKASYA'DAN ÇIKARMA ÇABALARI

Karşılıklı güvensizlik durumu göz önüne alındığında, alan üçüncü tarafların etkisine çok elverişli hale geldi. Hem Tahran'da hem de Bakü'de iki komşu ülke arasındaki ilişkilerin gelişmesini istemeyen farklı partiler var. Bu karşılıklı güvensizlik atmosferini istismar ederek, fitneyi kışkırtmaya ve gerilimi daha da kötülemeye çalışıyorlar. Bunun önemli bir örneği, Ermenistan'ın Tahran'ı Bakü konusunda karamsar hale getirmeye yönelik sürekli girişimleri ve İsrail'in Tahran'ı Bakü'de kötü olarak gösterme girişimidir. Kafkasya'nın İran'a karşı bu güvensizliğinin Azerbaycan ile sınırlı kalmaması dikkat çekicidir ve son haftalarda Gürcistan'ın da İran'a karşı alışılmadık bir tutum sergilediğini gördük. Bu durum, bazı üçüncü tarafların kesinlikle İran'ı Kafkasya'dan kovmaya çalıştığını göstermektedir.

AŞIRILIK YANLISI MİLLİYETÇİLER VE ANTİ-ÖTEKİLİK

Her iki tarafta da, bazı medya ve siyasi aktörler karşı taraf hakkında çarpıcı yanlış bilgilere girişiyorlar. Bazıları Tahran-Bakü ilişkilerini bozmak için üçüncü taraflara bağlıyken, bazıları her iki tarafta da artan aşırılık yanlısı anti-diğer milliyetçilik dalgasından etkileniyor. Bakü'deki milliyetçi hareketler, Rusya'yı Azerbaycan halkının bir numaralı düşmanı olarak tanıtıyor ve Rusya karşıtı duygularla uğraşıyordu. Şimdi İran'ın Rusya'nın yerini aldığı görülüyor. Bu gruplar, tarihi çarpıtarak ve iki ülkenin ortak tarihsel anlarını hiçe sayarak İran karşıtı bir atmosfere düşmanlaşarak kaybettikleri siyasi prestijlerinin bir kısmını yeniden kazanmaya ve canlandırmaya çalışıyorlar.

İran'da da durum benzer. Son yıllarda, Türkleri ve Arapları İran halkına düşman ve "öteki" olarak gösteren bir tür İran milliyetçiliği zirve yaptı. Bu bakımdan Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyeti doğal olarak gergin bir medya ortamı yaratmak için en iyi bahaneler haline geldi. Bu gruplar her zaman Bakü ve Ankara'nın Tahran'a ihanetlerine karşı atağa çıkarak olası tehditleri büyüttüler ve bu ülkelerle militanlığa dayalı İran kimliğini göstermeye çalıştılar. Küçük sorunlar karşısında mantıksız ve aşırılık yanlısı davranışlar bu grubun en belirgin özellikleridir.

Bakü ve Tahran'daki her iki aşırılık yanlısı milliyetçi grubun da benzer bir özelliği, her iki tarafın da hükümetlerini diğer ülkeye karşı toprak iddialarında bulunmaya teşvik etmesidir. Her iki taraftaki siyasiler böyle bir atmosferde konuşurken bilge kalmaya çalışsalar da, her iki taraftaki aşırılık yanlısı gruplar karşı tarafa yönelik toprak iddialarıyla insanların huzurunu ve sakinliğini bozuyor. Bakü'deki aşırılık yanlısı milliyetçiler Azerbaycan hükümetinin İran'ın kuzeybatısındaki Azeri bölgelerinde ayrılıkçılığı destekleme hakkına sahip olduğuna inanırken, Tahran'daki benzer gruplar da Tahran'ın Kafkasya'yı İran'a yeniden ilhak etmek için harekete geçmesi gerektiğine inanıyor! Söylemeye gerek yok, bu konuların ifade etmesi ilişkiyi radikalleştirecek ve kamu politikası alanında rasyonel karar verme olasılığını tehlikeye atacaktır.

Her iki taraftaki bu aşırılık yanlısı grupların diğer ve muhtemelen en önemli özelliği, yalan haberlere başvurmalarıdır. Örneğin, yeni Dağlık Karabağ savaşının birinci yıldönümüne yaklaştıkça, Azerbaycan ve Türkiye hükümetlerinin güneydeki Ermenistan eyaletini işgal etmeye ve İran'ın Ermenistan'a geçişini kesmeye karar verdikleri iddiaları ortaya atılıyor. Bu hikayenin hacmi o kadar fazlaydı ki, bazı analistler, haberlerin kökenine dair herhangi bir şüphe duymadan, bu eylemin İran için stratejik sonuçlarını analiz etmeye başladılar. Haber o kadar başarılıydı ki, aşırılık yanlısı gruplar bile İran'ın Erivan'a geçiş yolunu korumak için önleyici bir saldırı çağrısında bulundu.

İSRAİL VE İRAN'A KARŞI SÜREKLİ FİTNE FAALİYETİ

Tahran ve Bakü arasındaki son siyasi çatışmada en önemli faktör İsrail hareketleri ve provokasyonlarıdır. İsrail -İran tarafına göre- İran'a karşı casusluk faaliyetlerinde yasadışı olarak Azerbaycan topraklarını kullanırken, Bakü'deki İsrail büyükelçisi diplomatik kurallara aykırı bir eylemde İran'a medyada şantaj yapmaya çalışıyor. İsrail'in Azerbaycan Büyükelçisi George Deek, resmi görevini ihmal ederek, yayınladığı video klipler ve tweet'ler aracılığıyla defalarca İran'a saldırdı. İsrail'in Bakü Büyükelçisi'nin İran'a yönelik eylemleri ve provokasyonları o kadar fazla ki Tahran şantajdan Azerbaycan hükümetini sorumlu tutuyor. Her ne kadar resmi olmayan bazı bilgiler Azerbaycan hükümetinin İsrail büyükelçisini uyardığını gösterse de İsrail'in Bakü'deki diplomatik misyonunun asıl görevinin İran ile Azerbaycan arasındaki ilişkileri bozmayı düşünmek olduğu görülüyor. Bu bağlamda, İsrail büyükelçisinin bunu başarmak için diplomatik olmayan hiçbir eylemden kaçınmayacağı görülüyor.

ÇÖZÜM NEDİR?

Şüphesiz ki mevcut durum ümit verici değildir ve bölgede istikrar ve barışı etkilemekten başka bir sonuca varmayacaktır. Mevcut gerilimin devam etmesi, Tahran-Bakü ikili ilişkilerine ağır darbelerin yanı sıra hem Moskova hem de Ankara için bölgedeki transit trafiğin aksaması gibi sorunlara yol açacaktır. İran-Azerbaycan ikili ilişkilerindeki ağır bedelin yanı sıra mevcut gerilimin devam etmesi, hem Rusya hem de Türkiye için bölgede uluslararası geçişin aksaması gibi sorunlara yol açacaktır. İran ve Azerbaycan, kuzey-güney ve doğu-batı yönünde ana bölgesel koridorlarda yer almakta ve bu kozları birbirlerine baskı yapmak ve üçüncü taraflara siyasi maliyetler yüklemek için kullanabilmektedir. Bu nedenle Tahran ve Bakü bir an önce ciddi siyasi müzakerelere başlamalı ve karşılıklı belirsizliklerini doğrudan ve açıkça birbirlerine iletmelidir. İki taraf arasındaki doğrudan müzakere, kuşkusuz siyasi ortamı sakinleştirecek ve son zamanlarda yaşanan gerilimlerin sonuçlarıyla ilgili kamuoyunun endişelerini de yatıştıracaktır.

Hem Tahran hem de Bakü'de acilen ihtiyaç duyulan bir diğer eylem, ikili ilişkilerin bozulmasında büyük rol oynayan aşırı milliyetçi grupları kontrol etmek için hükümet ve kamuoyu baskısıdır.

Öte yandan, bu gibi durumlarda, Türkiye ve Rusya'nın, bölgesel ilişkilerde etkili iki ülke olarak, mevcut gerginliklerde aktif ve etkili bir rol göstermesi gerekmektedir. Önümüzdeki haftalarda, Erdoğan'ın bölge ülkelerinin Güney Kafkasya meselelerini takip etmesi için altı partili bir platform kurma girişiminin yıldönümü yaklaşmaktadır. Ancak, bu ülkelerin hiçbiri tarafından platformun kurulması için pratik bir işlem yapılmamıştır. Tüm bölge ülkeleri için kazan-kazan oyununa yol açacak bu tür aktif bölgesel mekanizmaların yokluğunda, İsrail, AB ve ABD'nin de aralarında bulunduğu dış oyuncuların bölgesel düzende İran, Rusya ve Türkiye için hatırı sayılır giderleri olan bir kriz yaratmaya ve bölgesel düzeni engellemeye çalıştıkları aşikardır.

İç politikası üzerindeki siyasi krizi yenen Ermenistan ve İran'da bölgesel işbirliğini ana dış politika önceliği olarak gören bir hükümet varken, bölgesel güçler arasında kapsamlı ve derin doğrudan iletişimin peşinde harekete geçme zamanının geldiği açıktır.

* Tasnim News’de “Avrasya ve Türkiye”nin eski editörü, Ankara Hacettepe Üniversitesi'nde doktora adayı