İran’da kadınların durumu

İran'da 1970-2020 yılları arasında kadınların durumunda büyük gelişmeler yaşandı. Aşağıdaki makale, kadın gelişiminin ana eğilimlerinden bazılarını bulmayı ve analiz etmeyi amaçlamaktadır.

İran toplumunda kadınların statüsü ve durumunu ele almak neden önemli? İran nüfusunun yaklaşık yarısı (Yüzde 49,53) kadınlardan oluşuyor. Dolayısıyla kadın hakları ve kadınların sosyal durumu, çeşitli ulusal ve uluslararası kurumları ile sivil toplum kuruluşları (STK) tarafından takip edilen en önemli küresel konulardan birisidir. Ancak bu alanda soru işaretleri ve belirsizlikler var. Bu konuyla ilgili küresel bir standart var mı? Tüm ülke ve ulusların tek bir standartı izlemesi mümkün müdür? Kadın hakları arayışı ulusların kültür ve geleneklerine göre mi gelişiyor yoksa ayrı bir faktör mü?

Tüm bu sorular kadın haklarıyla ilgili araştırmalarda belirleyici bir role sahiptir, ancak bu makalenin aradığı konu kadının statüsündeki değişim konusudur. Bu makale, kadınların 1970-2020 yılları arası elde ettiği gelişmeleri ve başarılarını araştırıp analiz etmeyi amaçlamaktadır.

Makalede değerlendirmeler için üç temel gösterge kullanılmaktadır: Eğitim, ortalama yaşam süresi ve istihdam oranı alanlarında kadınların gelişimi. Eğitim bölümünde, kadınların temel okuryazarlık düzeyindeki okuma ve yazma ilköğretim ve lise düzeylerinde hem de üniversite düzeyindeki gelişimleri incelenmiştir. Araştırmada kıyaslama yöntemi ile temel göstergelerin kullanılması mevcut durumu ve kazanımları belirlememize ve bu alanın geleceği için doğru politikalar oluşturmamıza yardımcı olur. Araştırmada aynı zamanda İranlı kadınların durumu komşu ülkelerdeki kadınların durumuyla karşılaştırılarak daha doğru bir görüş elde edilmeye çalışılmıştır.

Bu makalede analiz için Dünya Bankası’nın istatistikleri ve yayınlamış makaleler kullanılmıştır. Ayrıca tanımlayıcı istatistiki yöntemlerle mevcut veriler incelenmiştir.

EĞİTİM ENDEKSİ

BM Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü’nün (UNESCO) raporlarına göre üniversite ve yüksek okul öncesi alınan eğitim kız öğrencilerin okuryazarlık ve eğitim düzeyini belirlemede değerlendiriliyor. Eğitim endeksi, bireylerin yaş ve derecesi dikkate alınmaksızın lisenin son kademesine kayıt yaptıran kız öğrenci sayısının, bu kademeye kayıt çağında olan toplam kız öğrenci sayısına bölünmesiyle elde edilir. Dünya Bankası tarafından yayınlanan 2022 eğitim raporunda 1970-2020 yılları arası İran'daki eğitim endeksinin grafiği yer alıyor. Rapora göre endeksin yüzdesi, 70'lı yıllarda yüzde 2 iken 2020'de yüzde 57'ye ulaştı. Endeks grafiği, 1970'lerin ikinci yarısına kadar tek haneli olan eğitim endeksinin 1995'ten itibaren çift haneli olduğunu göstermektedir. Ardından eğitim oranı 2015'te zirveye yükselerek yüzde 67'ye ulaştı. İran'ın bu endeksteki hızlı büyümesi, kültürel farkındalık yaratma ve kadınlara eğitim fırsatları ve hizmetleri sağlamadaki başarısını gösteriyor.

Ayrıca, İran'daki eğitim endeksini komşu ülkelerle karşılaştırarak, ülkenin kız çocuklarının eğitimi alanındaki ilerlemesi konusunda iyi bir perspektife sahip olabiliriz. 2020 yılında eğitim oranı Afganistan'da yüzde 6, Azerbaycan'da yüzde 38, Irak'ta yüzde 12, Pakistan'da yüzde 12, Türkmenistan'da yüzde 15, Ermenistan'da yüzde 61 ve Türkiye'de yüzde 111'dir. Eğitim endeksi yüzde 100'den fazla da olabilir; Çünkü lisenin son kademesinde kayıtlı olanların tamamı dikkate alınmaktadır.

Dolayısıyla endekste lise eğitim dönemi yaş aralığında olmayan veya lise bölümünden başarısız olup yeniden kayıt yaptıran kişiler de dikkate alınır.  Ayrıca, Dünya Bankası verilerine göre 1976-2016 yılları arasında İran'daki kadınların temel okuryazarlık düzeyi okuma ve yazma üç kattan fazla artarak yüzde 24'ten yüzde 81'e çıktı ve bu rakam grafik 1'de görülebilir. 1971-2017 yılları arasında ilkokulu bitiren kadınların oranı, yüzde 36'dan yüzde 99'a yükselerek önemli bir büyüme kaydetti.

İRANLI KADINLARIN YÜKSEK ÖĞRENİMİ

2012 yılında İranlı akademisyen Effat Zahedifer'in makalesinde İranlı kadınların yüksek öğrenimi ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır.

Makaleye göre, Tablo 1'de görüldüğü gibi 2003-2004 öğretim yılında tıp, diş hekimliği ve eczacılık bölümünde öğrencilerin yüzde 51'i kadındı. Bu dönemde lisans düzeyinde kız öğrenci oranı daha yüksekken (Yüzde 51), yüksek lisans düzeyinde yüzde 34'e, doktora düzeyinde ise yüzde 25'e düşmüştür.

Ancak önceki dönemle kıyaslandığında, 2007-2008 eğitim-öğretim yılında kız öğrenci oranında lisans düzeyinde yüzde 55, yüksek lisans düzeyinde yüzde 43 ve doktora düzeyinde yüzde 33'lük bir artış görüyoruz. Zahedifer makalesinde, son yıllarda yükseköğretim bölümünde kayıt yaptıran kadınların sayısı açısından önemli değişiklikler yaşandığına dikkat çekiyor. Makaleye göre, mühendislik dışındaki birçok bölümde, kadınlar erkeklerden daha fazla kayıt yaptırmıştır. 2007-2008 öğretim yılında tıp bilimleri alanındaki tüm öğrencilerin yüzde 66'sını, sanat alanındaki öğrencilerin yüzde 68'ini, temel bilimler öğrencilerinin yüzde 62'sini ve beşeri bilimler öğrencilerinin yüzde 59'unu kadınlar oluşturmuştur. Söz konusu öğretim yılında, daha önce erkeklerin çoğunluğunu içeren tarım ve veterinerlik alanlarına kayıt yaptıranların yüzde 52'si kadındı. Ancak mühendislik dalında erkek öğrenciler zirvede olmaya devam ediyor. 2007-2008 döneminde mühendislik bölümündeki tüm öğrencilerin yüzde 73'ü erkek ve sadece yüzde 27'si kadındı.

Her yıl Dünya Bankası tarafından farklı ülkeler için İnsani Gelişme Endeksi raporu yayınlanır. Bu kuruluşun hayat tabloları verilerine göre, 1960-2020 döneminde İranlı kadınların ortalama yaşam süresi 44’den 78 yıla yükseldi.

İran'da ortalama yaşam süresinin büyüme eğilimi sürüyor ve 2018'den bu yana 78 yıla ulaştı. Farklı ülkelerdeki beklenen yaşam süresi, kültür, sağlık ve tıp ile ilgili bilimlerin düzeyini gösterir ve İran’da kadınların ortalama yaşam süresinin büyüme eğilimi kadınlar için sağlık ve tedavi sürecinde sağlanan hizmetleri gösteriyor.

2022 yılında Dünya Bankası internet sitesinde yayınlanan son istatistiklere göre İran’ın komşu ülkelerinde kadınlar için beklenen yaşam süresi Afganistan'da 67 yıl, Azerbaycan'da 76 yıl, Ermenistan'da 79 yıl, Irak'ta 73 yıl, Pakistan'da 68 yıl, Türkmenistan'da 72 yıl ve Türkiye'de 81 yıl olarak hesaplanmıştır. kadınlar için beklenen yaşam süresi endeksine göre İran'ın bölgesindeki konumu görülebiliyor. İran, bu endekste dünyada en üst sıralarda yer alan ülkeler arasındadır.

Kadın istihdam oranı, 15 ve daha yukarı yaştaki kadınların işgücüne katılımını göstermektedir. Dünya Ekonomisi internet sitesi ve Dünya Bankası da dahil olmak üzere farklı kuruluşlar, her yıl farklı ülkelerin kadın istihdam oranına ilişkin verileri yayınlamaktadır. Dünya Bankası'nın 1990-2021 döneminde İran'da kadın istihdam oranına ilişkin yayınladığı grafiğe göre, bu ülke 1990'dan önce tek haneli bir orandan yüzde 19'a çıktı. 3 numaralı grafikte de görüldüğü gibi, bu oran farklı ülkelerde ekonomik durumuna bağlıdır.

İran'da kadınların işgücüne katılım oranı da farklı ekonomik koşullar ve kadınların daha fazla başvurduğu bazı işlere göre farklılık gösterir.

Örneğin 2004'te kadın istihdam oaranı yüzde 20'lere çıkarak rekor seviyeye ulaştı, ancak 1990'dan bu yana hiçbir zaman tek haneli rakamlara inmedi. 2021'de kadın istihdam oranı Afganistan’da 18,85, Ermenistan’da 42,66, Azerbaycan’da 60,37, Irak’ta 40,99 ve Pakistan 20,73 olarak hesaplandı. Kadınların istihdam oranını elde etmek için ülkelerin farklı çalışma ve ekonomik koşulları göz önünde bulundurulmalıdır. Bu makalede kadın eğitimi, ortalama yaşam beklentisi ve istihdamına ilişkin üç gösterge incelenmiştir. İstatistiklerine göre, İran’da eğitim alanında ilköğretimden yüksek okullara kadar kayda değer ilerleme kaydedilmiştir. İran’da kadınların eğitim durumu temel okuma yazma düzeyinde üç kattan fazla, ilkokul düzeyinde yaklaşık 2 kat, lise düzeyinde yaklaşık 30 kat ve yüksek okullarda önemli derecede artış sağlanmıştır.

Araştırmalara göre 2007-2008 eğitim öğretim yılında beşeri bilimler, tıp bilimleri, sanat, temel bilimler, tarım bölümü ve veteriner hekimliği gibi birçok ana dalda kadınlar çoğunlukta. Erkeklerin çoğunluğunu içeren tek bölüm mühendisliktir. Ayrıca karşılaştırmaya göre İran kadınların eğitimi konusunda komşu ülkelerin çoğundan daha iyi bir konuma sahip.

İran’da son dönemlerde kadınların ortalama yaşam süresinde artış yaşandı. Bu, sağlık, tedavi süreci ve kültür alanında sağlanan olanakların göstergesidir. İran genelinde kadınlar için yaşam süresi ortalama 78 yıl oldu.

İran'da kadın istihdam oranı 1990-2020 yılları arasında iki kattan fazla arttı. 2020'de ise yüzde 19'un üzerine çıktı, ancak İran'ın bu alandaki konumu bölgede güçlenebilir. Analize göre, İran'da eğitimli kadın sayısı son yıllarda önemli ölçüde arttı ve bu bağlamda kadınlar ilgi ve uzmanlık alanlarına göre iş fırsatı sağlayabilir.

Kaynaklar

- Dünya Bankası, 2020 ve 2022 Raporu.

- Zahedifar Effat, 2012, İran'da Yüksek Öğretimde Kadınlar: Öğrencilerin İşgücü Piyasasında Gelişen Kariyer Algıları, Oslo Üniversitesi (İngilizce).