Kara ve Hamer kabileleri... Etiyopya izlenimleri - 2

UNESCO tarafından Dünya Mirası olarak tescillenen Konso köyünün gezdikten sonra 1000 kişilik nüfusuyla bölgedeki en büyük kasabalardan olan Turmi’ye doğru yola çıkıyoruz.

90 halk grubu, 80 dili, 9 etnik tanımlanmış eyaleti ve 2 özerk şehriyle; EtiyopyaGezi

Artık Etiyopya’nın güneybatı sınırına yaklaştık. Kenya’ya yakınız. Omo ya da Oma Vadisi’nde ilerliyoruz. Yol boyunca geçtiğimiz nehirler açıkhava çamaşırhanesi gibi. Mevsim nedeniyle suyu iyice azalmış nehirlerde, öbek öbek insanlar çamaşır yıkıyor, çamaşırlarını etraftaki ağaç dallarına, çalılara, köprü korkuluklarına serip bekliyor. Hava sıcak, çamaşırlar çabucak kuruyor olmalı. Kimileri sahip oldukları tek giysilerini yıkıyor olmalılar ki çırılçıplaklar! Kimileri de bidonla su alıyor.

Turmi kasabasının biraz dışında bitişik düzen minik odalar şeklinde yapılmış bir otelde kalacağız. Büyük şehirlere göre oldukça basit, sineği, böceği ve yeşili bol bir yer. Odalarda cibinlik var ama pencerelerin sineklik telleri yırtılmış. Bu bölgede su sorunu olduğu belli bu nedenle akan su olması yeterli bizim için. Otelin bahçesindeki yeşilliğin bir kaynağının atık sular olduğunu anlıyoruz.

Sabah Kara kabilesinin bir köyüne doğru yola çıkıyoruz. Her taraf kupkuru! Kızıl toprak, çalı, bodur ağaçlar arasında bir sanatçının elinden çıkmış heykeller gibi duran termit yuvalarını görüyoruz. Ağaçları un ufak etmişler, geriye birer heykelimsi şekil ya da tümsek kalmış. Sakın öyle ufak bir tümsek sanmayın, bazılarının boyları 5 metreye kadar ulaşıyor. Sonuçta koca bir ağacı kıtır kıtır kemiriveriyorlar. Termitler bu coğrafyada sorun.

KARA KABİLESİ

Kara (Karo) kabilesi, Omo vadisindeki yarı göçebe kabilelerden biri. Hatta en küçük kabilesi. Omo (Oma) Nehri kıyısında yaşıyorlar. Yaklaşık 3000 kişiler. Yakın bölgede yaşayan Hamer (Hamar) ve Banna (Benna) kabilesiyle dilleri çok yakın. Omatic diller deniyor. Bu kabilelerin hem kendileri hem de yazılı olmayan dilleri birbirine benziyor ama hep farklıları üzerinden değerlendiriliyorlar. Kara kabilesi törenlerde yüz ve vücutlarına noktalar ya da çizgilerle ilginç beyaz desenler boyuyorlar. Bir de vücutlarında ve yüzlerinde dövmeleri var ama bildiğiniz iğne ve mürekkeple yapılan dövmelerden değil bunlar. Deri yüzeyi çizilerek, kazınarak bir biçimde kabartılıyor ve bir desen oluşturuluyor, vücutta iri dikiş gibi görünüyor.

Kadınlarınki memelerine doğru ve bedenlerine yapılır kül ve yağ karışımıyla ovulursa daha görünür hale geliyormuş. Bu da kadınları daha çekici ve seksüel kılıyormuş. Anlaşılan Kara kadınları da tıpkı diğer coğrafyalardaki hemcinsleri gibi güzellik adına birçok acıya katlanıyor. Kara halkı yağ ve çamurdan elde ettikleri bir bulamaçla da saçlarını örüyor ve ilginç şekiller veriyor.

Bizim ziyaret ettiğimiz köyde yaklaşık 200 kişi yaşıyor. Kara köyü, toprak kırmızısı renginde kıvrılarak akan Omo nehrine tepeden bakıyor. Nehir, Kenya sınırlarındaki Turkana gölüne akıyor. Toprak da kil kırmızısı renginde, seramik çamuru gibi. Nehrin coşkun aktığı dönemlerin ardından sular azalınca nehir yatağındaki balçıkta tarım yapıyorlarmış. Sorgum, mısır, fasulye, kabak ekiliyor. Sorgum süt ya da suyla lapa gibi pişirilip mayalandırılıyor ve yerel bira elde ediliyor. Kara halkı geçimini hayvancılıkla sağlıyor, keçileri ve inekleri var. Sütten tereyağı yapılıyor. Tereyağını kille karıştırıp saçlarına ve ciltlerine sürüyorlar. Pazarda da bolca tereyağı satıldığını görmüştük. Peynirleri ise bizim bildiğimiz peynirlerden farklı, bir cins çökelek.

Köye gelen turistlerden de “köye katkı payı” alıyorlar. Böylece serbestçe dolaşıp fotoğraf çekmek mümkün oluyor. Ama ödenen bedel köy ve köylüler için kullanılıyor mu yoksa “kabile reisi” olarak ortaya çıkan kişi mi alıyor bilemedim. Köylüler ağaç altı gibi gölge olan yerlerde doğrudan toprak üstüne oturuyorlar. Nehri gören tepede bir grup kadın oturuyordu. Bebekli anneler, yaşlılar, ortalıkta koşturan çocuklar ilgiyle bizi inceliyor. Büyük küçük bazıları ciğerleri sökülürcesine öksürüyor. Fotoğraflar çekiyoruz. Kimisi istekli ve birlikte fotoğraf çektiriyor, kimisi sorgulayan gözlerle bakıyor, kimisi umursamaz hatta hoşlanmaz biçimde hiç istifini bozmadan oturmaya devam ediyor. Yaşlıların gözleri en sorgulayan gözler. En çok ilişki kurmak isteyenler çocuklar ve kucaklarında bebekleri olan genç kadınlar. Onlar da para, tişört ve su istiyorlar. Bu yüzden “köy için” verilen katkının köy insanlarına ulaşmadığını düşünüyorum.

Evleri koni şeklinde. Ahşap direklerin arası sepet gibi örülmüş ve çamurla kaplanmış. Çatısı da samanla kaplı. Kulübelerde ahşap direklerle kapının pervazı yapılmış ama oldukça küçük, kulübeye eğilerek girmek gerekiyor. Kapı yok. Çeşitli koruyucu amuletler asılmış. Halkın giysileri çok basit. Kadınların üzeri boncuklarla süslü hayvan derilerinden ya da kumaştan sarma etekleri var. Üst bedenleri genelde çıplak. Çoğunun ayakları da çıplak. Kadınların ve erkeklerin çok güzel boncuk kolye ve bilezikleri var. Evlenecek yaşa gelen delikanlılarda bir hazırlık olarak kulak kıkırdağının bir parçası kesiliyor.

Bir de Hamer kabilesinde olduğu gibi boğalar sıralanıyor erkekliğini ispat edecek genç, onların üzerinden düşmeden 6 defa atlamak zorunda. Başarırsa, evlenebilir onayını alıyor ve köyün yaşlılarıyla kutsal alanlarda boy gösterebiliyor. Yine de evlenebilmesi için kendisinden büyük ağabeylerinin evlenmiş olması gerekiyor. Çok eşlilik var Kara kabilesinde. İlk eşi aile seçiyor, sonrakileri kendisi. Bir kızın bedeli 127 keçi! Ölümle de barışıklar ve ölüleriyle iç içe yaşıyorlar. Evlendikten sonra kız ölürse keçilerin ağılına gömülüyormuş, böylece her zaman hatırlanıyormuş. Evli olmayan aile bireyleri ölürse keçi ağılının arkasına gömüyorlarmış. Evin büyüklerinden evli kadın ölürse evinin kapısının sağ tarafına, erkekse sol tarafına gömüyorlarmış.

ZORUNLU EĞİTİM 12 YIL AMA…

Köyün okulu yok ama köye yakın bir okul var. Çocuklar bu okula yürüyerek gidiyorlar. Zaten herkes yürüyor. Köyler arasında yürünüyor, yakın kasabaya yürünüyor, pazar kurulan yere yürünüyor. Yollarda hep yürüyen insanlar gördük. Kadınlar gece saatlerinde dahi yalnız başlarına yürüyor. Vahşi hayvan saldırmaz mı sorumuzun cevabı “vahşi hayvanlar her yerde olmaz, onu biz biliriz” oldu. Peki erkekler bu yalnız kadınları kaçırmaz mı? Kötülük yapmaz mı sorumuza da “bu suçtur hem yasalara hem törelere aykırıdır, kadınlara kimse dokunmaz” cevabını aldık.

Çocuklar ilk 4 yılı köy okulunda okuyor. Sonra Turmi’de okumaya devam etmeleri gerekiyor. Köy okulunun 8 öğretmeni varmış ama toplam kaç öğrenci varmış, kaç köyden o okula öğrenci gidiyormuş öğrenemedik. Zorunlu eğitim 12 yıl ama buralarda zorunluluğun “keyfe keder” olduğu belli. Kabile halkı çocukları pek okula göndermek istemiyormuş.

Devlet, köy kökenli olup okula gitmiş kişilere, ek eğitim imkanları sağlayıp köylerde sağlık ve eğitim hizmetlerinde görevlendiriyormuş. Yoksa devletin bu bölgelere ulaşması zor. Kara kabilesinin sağlık ocağı yok, hastane 3 saatlik mesafede. İlaç paraları da yok! Geleneksel ilaçlar kullanıyorlar. Doğum, evde yapılıyor. Devlet, köyün “halk ebesini” eğitip devlet adına “ebe” olarak çalıştırıyormuş.

Nehrin ilerisinde ekili büyük bir arazi ve bir fabrika görüyoruz. Şeker fabrikasıymış. Bir Türk firması da ortakmış. Tabii üretim için su gerektiğinden nehrin önünü kesip suyu alıyorlarmış. Onlar suyu kesince köyler susuz kalıyormuş. Kara kabilesinin köylerinde birçok şey yok ama otomatik tüfekli adamları var! Nitekim kabilenin silahlı gücü fabrikaya baskın düzenleyince fabrikanın yatırım ortağı olan Türkler çekilmiş.

Kara kabilesinden ayrılıyoruz.

HAMER (HAMAR) KABİLESİ

Hamerler bölgedeki sayısal olarak en büyük kabilelerden. Yaklaşık 45 bin kişiler. Köy düz ve açık bir arazide. Akşamüzeri köy arazisine girdiğimizde yeni doğum yapmış keçileri ve emzirdikleri oğlakları gördük, küçücük ve çırılçıplak çocuklar da çiti, kapısı olmayan koca arazide kendi kendilerine ortalıkta dolaşıyor, yerde taş, toprakla oynuyordu. Düğün olduğu için herkes düğün alanında toplanmıştı.

Köyün yaşlılarının bir kısmı çardakların altında başlarını ahşap yastıklarına koymuş yatarken, bazıları da ortalığı izliyordu. Genç kadınlar çitle ayrılmış bir alanda mısır, lapa kaynatıyordu. Mayalanmış biralar da hazırdı. Erkekler daha farklı bir köşede yerde ateş yakmış, oğlakları sopalara germiş, ızgara yapmakla meşguldü.

Hamer kabilesi de Karalar gibi saçlarını yağlı bir çamurla şekillendiriyor. Evli kadınlar kolyemsi bir metal boyunduruk taşıyor boyunlarında. Bir kere takılınca bir daha çıkmayacak gibi görünüyor. Kadınların ve erkeklerin çok güzel boncuk ve metal takıları vardı ama ağır gibi görünüyordu.

Hamer kabilesinin genç ergen erkekleri evlenmek istediklerinde, “bullah” denilen törenlerde sığırların üzerinden 4 kez atlıyormuş. Bu gelenek biraz Hamer ile özdeş gibi anlatıldı ama Kara kabilesi de yapıyormuş.

Düğün alanında delikanlılar ve genç kızlar müzik eşliğinde grup halinde birbirlerine yaklaşır gibi yapıp uzaklaşarak oynuyorlardı. Daha sonra en yükseğe zıplama yarışı gibi bir dansa/ oyuna başladılar. Daha önce benzerini Tanzanya’da bir Masai köyünde görmüştük. Gençlerin düğün neşesi çok belirgindi. Bize de yakın davrandılar. Yaşlılar ise hoşnutsuz gibi görünüyordu, bizi umursamadılar.

Hamer kabilesine özel bir gelenek, boğaların üzerinden atlayarak erkek olmaya hak kazanan delikanlıların, kadın akrabalarını ve genç kızları kırbaçlaması. 12 ile 50 yaş arasındaki kadınlar, ciltleri kanayıncaya, yara oluncaya kadar kırbaçlanıyorlar. Kadınların, ailelerini utandırmamak için sessizce buna boyun eğmesi gerekiyor. Ciltlerinin üzerinde ne kadar iz ve yara olursa o kadar güzel ve değerli oluyorlarmış. Bu tören ve yaralar, Hamer kadınlarının olgunluğunu, gücünü, dirençlerini gösteriyormuş.

Bu geleneği durdurmak için yapılan devlet müdahalesine Hamer erkekleri silahla karşılık vermiş. Yaşlılar geleneklerin sürmesini istiyormuş. Hamer kabilesi çocuklarını okula göndermek istemiyormuş. Koca kabilede sadece 7 kişinin lise eğitimi varmış. “Kadın sünneti” ve “mingi” de sürdürdükleri geleneklerden. Belli ki eğitime kapılarını kapatmanın hedefinde kadınlar ve bebekler var!

Haftaya yeni kabilelerde buluşmak üzere sağlıcakla kalın.

Kadın sünneti ve mingi

Sadece Kara kabilesi ve diğer Oma vadisi kabilelerinde değil, Etiyopya’da da yaygın olan bir gelenek var, “kadın sünneti”. Bu çok acımasız ve kadın sağlığı açısından çok sakıncalı bir gelenek.

Maalesef Kara kabilesinde yaygın olarak uygulanan bir başka gelenek daha var. “Mingi/ lanetlenmiş bebek” Kara bebeklerini etkiliyor. Köyün yaşlıları bir bebeğin “kötü ruh taşıdığına” ve “lanetlenmiş” olduğuna karar verirse bebek öldürülüyor. Böyle bir bebeğin sadece ailesinin değil, köyün, hayvanlarının, ürünlerin üzerine de hastalıklar, kıtlık ve kazalar çekeceğine inanılıyor.

Evlilik dışı ilişkiden doğan bebeklerin “mingi” den kurtulabilmesi çok zor. Çiftin evlenmesi ve yaşlıların tespit edeceği yüksek bedeli ödemesi gerekiyor. Çoğunluğun çok fakir olduğu bir toplumda bu bedel ödenemeyeceği için evlilik dışı bebeklerin yaşam şansı yok gibi. Evlilikleri ve hamileliği yaşlılardan kabul görmemiş (kutsanmamış) çiftlerin bebekleri de ”mingi” ilan edilip yaşam hakkı elinden alınıyor.

Eğer bir bebeğin üst dişi alt dişinden önce çıkarsa yine yaşlılar sahneye çıkıp bebeği “mingi” ilan ediyor. Fiziksel engelli olarak doğan bebekler gibi ikiz bebekler de mingi ilan edilip yaşlılarca ölüm kararı veriliyor. Mingi ilan edilen bebekler ya hemen köyün aşağısında akan Omo nehrine atılıyor ya ıssız bozkırda ölüme terk ediliyor ya da kendi evinde aç susuz bırakılarak ölmesi bekleniyor.

İşte bu bebeklerin kaderini değiştirenler yine Kara kabilesinin insanları olmuş. Köydeki okulu bitirip, Turmi’ye okumaya giden, sonra da büyük şehirlerde eğitimini tamamlayan Kara kabilesinden öncü kişilerin devletle iş birliği yapması ve bu çocukların koruma altına alınmasıyla “mingi” en azından Kara kabilesinde yok denecek kadar azalmış. Ancak Hamer kabilesinde “mingi” çok yaygınmış.