Kaşgarlı Mahmud Avrupa’nın kalbinde! Paris’te Dîvânu Lugāti’t-Türk konferansı
Türk Kültür ve Miras Vakfı tarafından Paris’te UNESCO Genel Merkezi’nde düzenlenen ‘Sözlük Biliminde Dünya Haritasının Çıkarılması: Dîvânu Lugati’t-Türk'ün 950. Yılı’ konferansı büyük ilgi gördü
13 Aralık’ta düzenlenen konferans, Türk tarihinin en önemli eserlerinden biri olan Dîvânu Lugati’t-Türk’ü dünyaya tanıttı.
Türk Devletleri Parlamanter Asamblesi Genel Sekreteri Mehmet Süreyya Er, konferansta yaptığı konuşmada, Dîvânu Lugati’t-Türk'ün küresel ölçekte tarihi, kültürel ve dil bilimsel önemini vurguladı. Er, açılış konuşmasında 11. yüzyılda yaşamış büyük bilgin Kaşgarlı Mahmud'un bu anıtsal eser aracılığıyla değerli bilgileri belgeleyerek, bunların nesiller boyu yaşamasını sağladığını ve Türk toplumlarının bin yılı aşkın bir süre, önceki yaşamına ve ruhuna ışık tuttuğunu belirtti.
TÜRKOLOJİ İÇİN DÖNÜM NOKTASI OLDU
Er, eserin Türkoloji için önemli bir dönüm noktası olduğunu belirterek, “Dîvânu Lugati’t-Türk'ün el yazmasının Ali Emiri Efendi tarafından tesadüfen yeniden keşfedilmesi ve hemen ardından yayımlanması Türkoloji için önemli bir dönüm noktası olmuştur. Dîvânu Lugati’t-Türk’ün 20. yüzyılın başlarında basılması, bu eserin daha fazla çalışılmasına ve tanınmasına imkân sağlamıştır. Bu vesileyle, Ali Emiri Efendi'nin ve bu kıymetli eserin tercüme edilmesine ve daha geniş kitlelere ulaştırılmasına katkıda bulunan diğer bilim insanlarının aziz hatıralarını bir kez daha saygıyla yâd etmekten büyük onur duyuyoruz.” ifadelerini kullandı.
Kaşgarlı Mahmud’un evrensel konumuna dikkat çeken Er, “Kâşgarlı Mahmud'un meşhur şaheseri bugün bizler için iftihar ve ilham kaynağı olmaya devam etmektedir. Bu eser ortak mirasımızın, evrensel hüviyeti haiz bir simgesidir; Türk halklarının dünya medeniyetine yaptığı büyük katkıların da bir vesikasıdır.” diye konuştu.
Açılış töreninin ardından “Entelektüel Tarihin Tercüme ve Müfredatında Dîvânu Lugati’t-Türk” ve “Toplumlar ve Nesiller Arasında Bir Köprü Olarak Leksikografi, Metin Araştırması ve İncelemesi” başlıklı iki bilimsel oturum düzenlendi.
Konferansta ayrıca, Türk Kültür ve Miras Vakfı’nın himayesinde hazırlanan Dîvânu Lugati’t-Türk'ün Rusça çevirisinin sunumu ve Azerbaycan Milli İlimler Akademisi’nde 86 yıl sonra bulunan ve Halid Said Hocayev'e ait olan Azerbaycan alfabesiyle Latin harfleriyle yazılmış ilk el yazması eserin yayınının tanıtımı da yapıldı.
Konferansa, UNESCO Türkiye Millî Komisyonu Başkanı Prof. Öcal Oğuz ve Millet Yazma Eser Kütüphanesi Müdürü Melek Gençboyacı da katıldı.
Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından görevlendirilen Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Millet Yazma Eserler Kütüphanesi Müdürü Melek Gençboyacı sempozyumda yaptığı konuşmada, “Dîvânu Lügâti’t- Türk”ün içeriği, haritası ve bulunuş hikâyesini yeni bilgiler ışığında aktardı. “Dîvânu Lügâti’t-Türk”ü kaybolup gitmekten kurtaran Ali Emîrî Efendi’nin hayatından kesitler sundu. Ayrıca eserin tıpkı basımlarının yer aldığı “Ali Emîrî Efendi ve Dîvânu Lügâti’t-Türk” başlığı altında bir bildiri sundu.
KAŞGARLI MAHMUD KİMDİR?
Kaşgarlı Mahmud’un yaşamıyla ilgili pek çok bilinmezlik mevcut. Türk Dil Kurumunda yer alan bilgilere göre, Kaşgarlı Mahmud’un soylu bir aileden geldiği düşünülüyor. Kaşgarlı Mahmud kendisini Türklerin en güzel konuşanı, en açık anlatanı, en iyi eğitim göreni, soyca en köklüsü, en başarılı kargı atanı olarak nitelendiriyor.
TDK’nın internet sitesinde yer alan bilgilere göre, “Kâşgarlı Mahmud’un Türkçenin söz varlığı üzerine çok ayrıntılı bilgiye sahip olduğu anlaşılmaktadır. Döneminin Türk yazı dillerini çok iyi bilmesi; Türk topluluklarından derlediği sözlerin anlamlarına, türlerine, çeşitli özelliklerine vâkıf olmasının yanı sıra Türk dilinin eski söz varlığından da haberdar olması, Kâşgarlı Mahmud’un çok iyi bir dil öğrenimi gördüğünü ve kendisini yetiştirdiğini ortaya koymaktadır.”
AİLESİNİ KANLI BİR DARBEDE KAYBETTİ
Kâşgarlı Mahmud’un dedesi Karahanlı hükümdarı Muhammed Buğra Han bin Yusuf, 1047-1048 yılları arasında on beş ay hüküm sürdükten sonra tahtını büyük oğlu Hüseyin’e bırakma kararı almıştır. Ancak Muhammed Buğra Han’ın ikinci bir eşi ve bu eşinden olma İbrahim bin Muhammed adında bir oğlu daha vardır. Tahtın Hüseyin bin Muhammed Çağrı Tigin’e, yani Kâşgarlı Mahmud’un babasına bırakılmasını bir türlü kabullenemeyen ikinci eşi, tahta çıkış töreninin yapılacağı gün kanlı bir darbe planlar. Muhtemelen, tören yemeğine zehir karıştırtarak hanedanın birçok mensubunun yanı sıra kocası Muhammed Buğra Han’ı zehirler, kayınbiraderi Süleyman’ı boğdurtur. Bununla da yetinmeyip kocasının ve kayınbiraderinin maiyetindeki pek çok kişiyi öldürtür ve bu kanlı darbenin ardından oğlu İbrahim’i tahta çıkarır.
Babası hükümdarlığa, kendisi de şehzadeliğe hazırlanırken tahta çıkış töreninin bir kırıma dönüşmesi sonucunda Kâşgarlı Mahmud, ailesinin neredeyse tamamını kaybeder. Ancak bu kanlı darbeden kendisi sağ olarak kurtulur. Yaşadığı faciadan sonra yalnız kalan Kâşgarlı Mahmud’un bundan sonra yaşadıkları bilinmezlerin karanlığında kalmaktadır.
1057 yılında bütün Türk coğrafyasını dolaşarak, 1072 yılında Bağdat’a gelen Kaşgarlı Mahmud, burada Dîvânu Lugāti’t-Türk’ü tamamlar. Söylencelere göre 1080 yılında Bağdat’tan doğup büyüdüğü Opal köyüne dönen Kaşgarlı Mahmud’un 1090 yılında 97 yaşında vefat ettiği düşünülmektedir.
DİVANU LUGATİ’T TÜRK NEDEN YAZILDI?
Türk tarihinin en önemli üç yazılı belgesinden biri olan Dîvânu Lugāti’t-Türk, 8 bin civarında madde başı içermektedir. TDK’da yer alan bilgilere göre, “Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türk soylu halkların dil özelliklerini ve o dönemin söz varlığını olabildiğince ayrıntısıyla ortaya koyan bir “divan”dır…”
Kaşgarlı Mahmud’un bu eseri yazma sebebi aslında Türklerin gücünü ve medeniyet birikimini göstermektir. TDK’ya göre Kaşgarlı Mahmud, “Talih güneşinin Türk burcunda doğduğunu, Tanrı’nın Türk kağanlığını gökyüzünün katmanları arasına yerleştirdiğini, onlara Türk adını ve egemenliği verdiğini yazar. Çağının kağanlarını Tanrı’nın Türkler arasından çıkardığını ve ulusları yönetme dizginlerini Türklere vererek bütün insanlığa egemen kıldığını belirtir. Türkleri doğruluğa yönelten Tanrı’nın, Türklerle birlikte olanları, birlikte çalışanları ve onlara katılanları aziz kıldığını, Türkler sayesinde onları isteklerine eriştirdiğini, yağmacıların kötülüklerinden onları koruduğunu anlatır.”
