Kayıtdışı istihdamda çöküş

Kovid-19 salgınının tüm dünyayı etkisi altına almasıyla birlikte sosyal mesafe önlemleri, ekonomik hayatın her alanını etkiledi. Bu önlemler, işgücü piyasasında farklı eksenlerde asimetrik etkilere sebep oldu. Bahçeşehir Üniversitesi Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi bu asimetrik etkilere ilişkin araştırma yaptı. Araştırmada mesafe önlemlerinin işgücü piyasasında, salgın öncesinde de derin olan, kayıtlı ve kayıtdışı ayrımında farklılaşan etkilerine odaklanıldı.

Araştırmada gerek salgınla mücadelede önlemler, gerek iktisadi kurtarma paketlerinin kayıtlı istihdamı korumaya yönelik olmasının, kayıtdışı istihdamda halen telafi edilememiş kayıplara yol açtığı ifade edildi. Kayıtlı istihdamda ücretli kesim (ücretli, maaşlı, yevmiyeli) kayıplarını büyük oranda telafi etmiş, SGK kaydı olan kendi hesabına çalışanlar (kendi hesabına, ücretsiz aile işçileri ve işverenler) ise salgın öncesi son durumu yansıtan Ocak 2020 seviyesinin üstüne geçmeyi başardığı değerlendirmesi yapılan araştırmada özetle şu bilgiler öne çıktı:

Kayıtdışı kesimde kayıplar devam ediyor. Genel tablo, salgının başından mayısa kadar şiddetli şekilde düşen kayıtdışı istihdamın yaz aylarında bir miktar toparladığını, ancak sonbahar aylarında tekrar düşmeye başladığını gösteriyor. Farklı sebepleri olmakla birlikte bu eğilimler hem kayıtdışı ücretlilerde hem de SGK kaydı olmayan kendi hesabına çalışan kesimde benzer şekilde seyretti.

TOPLAM VE TARIM DIŞI İSTİHDAMA ETKİLER

Salgının işgücü piyasası üzerindeki etkileri, hem işgücü talebi hem de işgücü arzında hissedildi. Diğer bir deyişle, bir yandan firmalar çalışan sayısını ya da çalışma saatlerini azaltma yoluna gitti, bir yandan da işini kaybedenlerin veyahut işgücü piyasasına girmeye niyetlenenlerin önemli bir bölümü, mevcut koşullarda iş bulamayacağını düşünerek iş aramaktan vazgeçti. Böylelikle hem işgücü talebi hem de işgücü arzı azalmıştır.

Ocak 2020’de toplam istihdam 28 milyon 42 bin, tarım dışı istihdam da 23 milyon 141 bin olarak ölçülmüştü. Şubat döneminden itibaren istihdamda büyük bir düşüş ortaya çıktı ve Mayıs 2020’de net istihdam kayıpları toplamda yaklaşık 2 milyon 400 bini tarım dışında da 2 milyon 240 bini buldu. İstihdam oranları ise toplamda yüzde 45,2’den 41,1’e 4,1 yüzde puan tarım dışında ise yüzde 37,3’ten 33,5’e 3,8 yüzde puan geriledi. Görüldüğü gibi salgın etkisi tarımda hemen hemen yok gibidir. Tarım istihdamının yapısal nedenlerle zaten azalma eğilimde olduğunu biliyoruz. Kısıtlamalar ve ekonomik daralma esasen tarım dışı istihdam üzerinde etkili olmuştur. Dolayısıyla işgücü piyasasını mümkün olduğu kadar tarım dışı sektörlere odaklanarak incelemekte fayda görüyoruz.

Ekonomik faaliyetler ve ulaşım üzerindeki kısıtlamaların büyük ölçüde gevşetilmesi ile birlikte tarım dışı istihdamda Haziran 2020’den itibaren güçlü bir artış görülmektedir. Eylül 2020’de tarım dışı istihdamın 22,5 milyon kişiye yükselmesiyle kayıpların büyük ölçüde telafi edildiği, tarım dışı sektörlerdeki toplam kaybın yaklaşık 640 bine kadar gerilediği dikkat çekmektedir. Ekimden itibaren salgının ikinci dalgası bu kez daha şiddetli bir şekilde Türkiye’yi etkisi altına almış ve gevşetilen kısıtlamalar yeniden sıkılaştırılmıştır. Bu gelişmenin etkisiyle tarım dışı istihdam artışının durakladığı ve tarım dışı istihdamın 22,5 milyon civarında sabitlendiği görülmektedir.

KAYITDIŞI İSTİHDAMDA ÇÖKÜŞ

Hükümet, salgının ilk döneminde, istihdamda büyük bir çöküşü önlemek amacıyla kısa çalışma ödeneğinin kapsamının genişletilmesi, işten çıkarma yasağının getirilmesi gibi çeşitli önlemler aldı. Salgınla mücadelenin olumsuz etkilerini azaltmak üzere devreye sokulan bu politikalar, yararlanma koşulları gereği, sadece kayıtlı istihdamı korumaya yönelikti. Çalışanların bu ödemelerden yararlanabilmeleri için SGK’ya kayıtlı çalışıyor olmaları gerek. İşten çıkarma yasağının da sadece SGK’ya kayıtlı istihdam üzerinde bağlayıcılığı olduğu aşikar. Dolayısıyla kayıtsız çalıştırılan ücretlilerin ya da kendi kararıyla SGK’ya kayıt yaptırmayanların (kendi hesabına çalışanlar ve ücretsiz aile işçileri, az da olsa işverenler) tamamen korumasız durumda kaldı.

Halen devam etmekte olan bu uygulamaların, zaten katmanlı bir işgücü piyasası olan Türkiye işgücü piyasasında kayıtlı-kayıt dışı ayrımını iki nedenle daha da derinleştirebilir: İstihdam kayıpları kayıtdışı işgücü piyasasında yoğunlaşacaktır. İşten çıkarmanın durdurulduğu bir ortamda firmaların en azından bir kısmı istihdam yaratırken bir ölçüde kayıtdışı istihdama yönelecektir.

Ekonomik kısıtlamaların kaldırılmasıyla istihdam artışının yaşandığı dönemde ise kayıtdışılık oranı artarak Ağustos döneminde yüzde 20,1’e yükseldi. Bu artış, kayıtdışında yaratılan istihdamın payının nispeten yüksek olduğuna işaret ediyor. Nitekim nisandan ağustosa kayıtdışı çalışanların sayısında 844 binlik bir artış (yüzde 23,3) gerçekleşmiştir. İşverenlerin işten çıkardıkları kayıtsız çalışanlarını kısmen işe geri aldıkları kısmen de yeni kayıtsız çalışanlar istihdam ettikleri varsayılabilir. Kayıtlı çalışan sayısında aynı dönemde artış 451 binden (yüzde 2,6) ibarettir. Başka bir deyişle, yeni yaratılan istihdamın kayıtdışı yaratılmış olma ihtimali nispeten yüksektir. Önümüzdeki dönemde salgının olumsuz iktisadi etkilerinin artacağını bekleyen firmaların en azından bir kısmının, yeni istihdam kararı verirken, işten çıkarmanın durdurulmasıyla birlikte üstlerine düşen ek maliyeti dikkate aldığını, dolayısıyla kayıtdışı istihdam yaratma eğiliminde olduğunu görmek çok da zor değildir.

Son dönemde ise kayıt dışılık oranının yeniden düşüşe geçtiği görülüyor. Bu düşüş, bir yandan yavaş da olsa artan kayıtlı istihdamdan, diğer yandan da kayıtdışı istihdamdaki gerilemeden kaynaklanıyor.

10 AYDA 712 BİN KAYITDIŞI ÇALIŞAN İŞİNİ KAYBETTİ

Salgın şokunun en şiddetli darbeyi, kayıtdışı çalışan kesime indirdiği aşikârdır. Ocak ila kasım dönemleri arasında 712 bin kayıtdışı çalışan (net olarak) işini kaybetti. Bu kişilerin ezici çoğunluğunun çok düşük ücretlerle çalıştıkları ve zaten yoksul, birikimsiz ailelere mensup oldukları düşünülebilir. Bu hanelerde yoksulluğun ulaştığı dramatik boyutların istatistiksel göstergeleri henüz bilinmiyor olsa da durumun vahameti tahmin edilebilir.