Köy Enstitülerinin gizli kahramanları: Usta öğreticiler

Usta öğreticiler, tarım, sanat ve teknik işlerden birinde kendi kendini yetiştirmiş kimselerdir. Bunlar,  genelde bir meslek üzerine okul bitirmemiş, ancak mesleğe küçük yaşta girmiş, çırak-usta ilişkisiyle yetişmiş “alaylı” dediğimiz kişilerdir. Çoğu kez usta öğreticilerin soyadlarını kimse bilmez. Onlar çevrelerinde “usta”, “hanım”, “reis”, “kaptan” “efe”, “çavuş”, “ağa”, “dayı” gibi sıfatlarla çağrılır, bilinir, anılırlar.

Türk eğitim tarihine damgasını vuran, üretimi ve aydınlanmayı esas alan köy enstitülerinde elde edilen başarıda usta öğreticilerin payı çoktur. 1940-1954 yılları arasında faaliyet gösteren ve sayıları 21'i bulan Köy Enstitülerinde çalışan toplam usta öğretici sayısı 100’e yakındır. Henüz ilkokulu yeni bitirmiş, köyden gelmiş 11-12 yaşlarındaki çocuklara sabırla yaklaşmak, meslek öğretmek, onları üretici yapmak hiç de kolay bir iş değildir. Köy Enstitülerine yeni gelen öğrenci ve öğretmenlerin oraya uyum sağlaması ve bir çalışma disiplini yaratmasında usta öğreticiler önemli rol oynamışlardır. Köy Enstitülerinde çalışan usta öğreticiler, iş içinde iş eğitimi yapan bu ortamlarda kendilerini de geliştirmiş, deneyim kazanmışlardır. Usta öğreticiler Köy Enstitülerinin öğretmenler kuruluna katılmışlar, özgürce düşüncelerini söylemiş, eğitimin planlanmasında ve uygulanmasında asli unsur olmuşlardır. Onlar katılımcı, demokratik eğitim ortamının yaratılmasında söz sahibidirler.

ELEKTRİKLİ SANTRALDEN KİLİTLİ DUVARA KADAR...

Milli Eğitim Bakanlığının iş bölümü genelgeleri ve Köy Enstitüleri yönetmenliği ile usta öğreticilerin görev, yetki ve sorumlulukları saptanmış, yasal haklardan yararlandırılmışlardır.

Köy Enstitülerinde demirci, dülger, yapıcı, marangoz, makinist, dokumacı, halıcı, balıkçı başı, müzik ve ulusal oyun öğreticisi, çiftlik başı, meyveci ve fidancı, örmeci, saraç, arabacı olarak usta öğreticiler görev yapmışlardır.          

Çoğu Köy Enstitüsünün temelini atan ve birçok yapıda emeği olan yapı teknisyeni Macar asıllı Sili Layoş’tur. Son derecede titiz ve çalışkan olan Sili Usta, gereksinim duyulan birçok Köy Enstitüsünün yapımına çağrılmıştır. Sili Layoş, kendisi gibi Macar olan, teknik işlerde uzman olan usta öğretici Gaspar Nagibal ile birlikte çok sayıda Köy Enstitüsünde santral kurarak oraların elektriğe kavuşmasını sağlamıştır. Savaştepe Köy Enstitüsü’nün yapıcılık usta öğreticisi Ali Usta da unutulmazlar arasındadır; kilitli duvar ördürmesiyle ünlüdür. Recep Usta, Çifteler’de yapı usta öğreticisi olarak hizmet verir.

Ağaç işlerinden çok iyi anlayan, deneyimli usta öğretici İsmail Usta, çalıştığı Arifiye Köy Enstitüsünün demir yokluğu yüzünden yarım kalmış ikinci okul yapısında demir yerine katranlanmış kestane ağaçları kullanarak yapının tamamlanmasıyla bilinir. Becerisi, öğreticiliği, saygın kişiliğiyle “melek gibi adam” olan Mehmet Usta (Biçer) uzun yıllar Savaştepe Köy Enstitüsünde marangozluk alanında usta öğretici olarak çalışır.

ARICILIK, BALIKÇILIK BAKIRCILIK DAHA NİCESİ

Arıcılık usta öğreticisi Sıdıka Hanım, Arifiye Köy Enstitüsü’nde çok sayıda öğrenciye arıcığı bilimsel yöntemlerle öğretir. Trakya Genel Müfettişi Kâzım Dirik tarafından Macaristan’a arıcılık kursuna gönderilen Lüleburgaz Maarif Memuru Mehmet Salih Arı kurs dönüşünde Kepirtepe Köy Enstitüsünde usta öğretici olarak görev yapmıştır.

Trabzon’daki Beşikdüzü Köy Enstitüsü’nün balıkçılık usta öğreticisi Fehmi Reis’tir. Kısa sürede öğrencilere balıkçılığı sevdiren Fehmi Reis, 1941-1945 yılları arasında çalışmış, giderken geride büyük bir balıkçılık işletmesi bırakmıştır. 1941 yazında balıkçılığın az yapıldığı Sapanca Gölü’nde İlköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç’un önerisiyle Ömer Reis Arifiye’de usta öğretici olarak işe başlar. Ömer Reis, enstitüdeki öğrencilere balık tutma tekniğini, ağ onarımını, kürek çekmeyi, yüzmeyi ve tuzlamacılığı öğretir.

Dikiş usta öğreticisi Ahmet Usta uzun yıllar Çifteler Köy Enstitüsü’nde çalışarak birçok öğrenci yetiştirir. 1943 yılında Arifiye Köy Enstitüsü’nde usta öğretici Sabri Usta (Salkım) demir işliğinde karpit kazanı ile ilgili eğitim verir.

İkinci Dünya Savaşı yıllarında Savaştepe Köy Enstitüsü’nde yaptığı kullanışlı bakır kap, tas ve tabaklar ile dikkati üzerine toplayan bakırcılık usta öğreticisi Mehmet Güler’dir. Öğrencileriyle birlikte haftada iki at arabası yapan Eskişehir Çifteler Köy Enstitüsü’ndeki araba yapım atölyesindeki usta öğretici Hamza Ağa unutulabilir mi? Çifteler Köy Enstitüsü’nde demircilik usta öğreticisi Zekeriya Usta’dır. Birçok tarım aletleri yapan Zekeriya Usta’nın yaptığı kullanışlı pulluklar çok beğenilir. Kepirtepe'de demircilik usta öğreticiliği yapan Hüsnü Ölmez okulda kalarak emekliliğine kadar makinist ve onarımcı olarak hizmete devam etmiştir.

SAZ ÂŞIK VEYSEL'DEN ZEYBEK EFELERDEN

1941–1946 yılları arasında Beşikdüzü, 1948–1951 yılları arasında da Arifiye Köy Enstitüsü’nde birçok alanda usta öğreticilik yapan Bedri Birol’un enstitü öğrencilerinin gelişiminde büyük katkıları vardır. Yine Arifiye’de bahçıvan-usta öğretici Ali Dayı bahçe işlerinde ve ağaç dikiminde büyük hizmetler vermiştir.

Müzik alanında usta öğreticilik yapanların başında Âşık Veysel Şatıroğlu gelir. Ünlü ozanımız yardımcısı küçük Veysel’le birlikte 18 enstitüyü gezmiş, öğrencilere saz çalmasını, türkü söylemesini öğretmiştir.

Ulusal oyunlarda ilk usta öğreticilik uygulaması 1937’de Eskişehir Çifteler Köy Öğretmen Okulu’nda yapılır. Kütahyalı Hisarlı Ahmet Efe, öğrencilere saz çalmasını ve zeybek oyunlarını öğretir. Ulusal oyunların öğretilmesinde Bergama’nın Kozak Köyü’nden Hasan Çakı Efe ile Mehmet Sandık Efe ve Kasnak Efe’nin katkıları büyük olur. İzmir Kızılçullu’dan başlayarak iki yıl değişik köy enstitülerinde çalışan Hasan Çakı Efe bildiği 28 oyunun çoğunu öğrencilerine öğretir.

Türk Eğitim Devrimi’nin ana eksenlerinden birini oluşturan köy enstitülerinin ortaya çıkması, yaygınlaştırılması ve gelişmesinde büyük katkıları olan tüm usta öğreticileri saygıyla anıyoruz.

Kaynak: Köy Enstitülerinde Ustaöğreticilik, Bahattin Fırtına. Yeni Kuşak Köy Enstitülüler Derneği Yayınları, İkinci basım, Nisan 2005, 126 sayfa.