Küresel Güney’in yükselen sesi Çin-Afrika Forumu

Çin-Afrika İşbirliği Forumu’nun (FOCAC) bu yıl sekizincisi düzenlendi. Üç yılda bir düzenlenen Forum’un ilk Zirve’si 2000 yılındaydı. Forum’a geniş bir katılım vardı. 53 Afrika ülkesi lideri, Afrika Birliği Komisyonu Başkanı, BM genel sekreteri ve çeşitli uluslararası örgüt başkanları Pekin’de bir araya geldi. Zirvenin teması, “Modernizasyonu ve Ortak Geleceği Geliştirmek” olarak belirlendi.(1)

Çin ve Afrika ülkeleri karşılıklı olarak hem siyasi hem de ekonomik olarak üst düzey ilişkilere sahip. 2023’te Çin-Afrika ticareti 282 milyar dolara ulaştı ve Çin, 15 yıl üst üste Afrika’nın en büyük ticaret ortağı konumunu korudu.(2) Ayrıca Kuşak ve Yol Girişimi ile Çin’in son 10 yılda Afrika’ya yönelik altyapı projelerinde 120 milyar doları aşan bir kaynak ayırdığını da not etmek gerekiyor.(3)

Çin-Afrika İşbirliği Forumu’nun kısaltması FOCAC. Sadece Türkiye’de değil Batı dünyasında da çok az ilgiye sahip. Bir zamanların ezilen ve yoksul ülkeleri FOCAC, Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ve BRICS+ olarak bir araya geliyor ve kuvvetleniyor.

‘EMPERYALİZM VE SÖMÜRÜCÜLÜĞE KARŞI OMUZ OMUZA’

Zirve Pekin’in kalbinde yer alan Tiananmen Meydanı’nındaki Büyük Halk Salonu’nda yapıldı. Açılış konuşmasında Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, “Çin ve Afrika dünya nüfusunun üçte birini oluşturuyor. Bizim modernleşmemiz olmadan küresel modernleşme olmayacak” dedi.(3) Xi ayrıca Afrika’nın kalkınmasına yardımcı olarak çeşitli yardım sözleri verdi ve buna yönelik 10 maddelik teklifte bulundu, bunların da Çin’in etkisinin geleneksel ticaret, altyapı ve sağlık hizmetlerinin ötesine geçmesini sağlayacağını belirtti.

Forum sonrası imzalanan sonuç bildirgesinde ise emperyalizme karşı net ifadeler yer aldı. “Emperyalizme, sömürgeciliğe, hegemonyacılığa karşı omuz omuza mücadele ettik, kalkınma, canlanma ve modernleşme yolunda el ele ilerledik.” ifadeleri işte bu sonuç bildirgesinden. Yine aynı bildirgede “Gelecekte, Çin ve Afrika’nın 2,8 milyar insan iş birliklerini güçlendirecek ve bu da ‘Küresel Güney’ arasındaki işbirliğine kesinlikle yeni bir ivme kazandıracak ve insanlık için ortak bir geleceğe sahip bir topluluk inşa etmek için yeni ufuklar açacaktır.” ifadeleri yer aldı.

Zirve’de davetliler arasında olan BM Eski Güvenlik Konseyi Başkanı, Singapurlu diplomat Kishore Mahbubani’nin Forum öncesi Çin medyasına verdiği mülakatta “Önümüzdeki on yıllar Küresel Güney’e ait olabilir” sözleri dikkat çekti.(4)

Xİ’DEN 10 MADDELİK YOL HARİTASI

Xi’nin Zirve’de 10 maddelik önerisi üzerine Çin-Afrika İşbirliği Forumu “Pekin Eylem Planı” açıklandı. Bu eylem planı 2025-27 arası yani sonraki Forum’a kadar 3 yıllık bir süreci kapsayacak.

Sonuç bildirgesinde de yer alan bu 10 maddelik planın ilk kısmı, Kara Kıta’ya yönelik ekonomik ve finans desteği içeriyor. Buna göre Çin, nümüzdeki üç yıl içinde Afrika’ya 51 milyar dolar tutarında mali destek sağlayacağını açıkladı. Diğer öne çıkan başlıklar ise şunlar:

Kuşak ve Yol Girişimi bağlamında işbirliğinin artırılması

Afrika’da tarımsal ve sanayi kalkınmasının hızlandırılması

Afrika’da kadınların ve gençlerin yetenek gelişimi ve güçlendirilmesine destek

Batı’da çok tartışılacak hatta şimdiden tartışılmaya başlanan sonuç bildirgesindeki diğer madde ise “askeri işbirliği”. Buna göre Çin, Afrika ülkelerinin silahlı kuvvetlerini güçlendirmelerini desteklemek için Afrika’ya 1 milyar RMB (141 milyon dolar) askeri hibe sağlayacak, Afrika ülkelerinden 6 bin askeri personel eğitecek ve 500 genç Afrikalı subayı Çin’i ziyaret etmeye ve ortak tatbikatlar, eğitimler ve devriyeler yürütmeye davet edeceği açıklandı. Bu, Kıta’nın ekonomik ve sosyal gelişiminin güvenlik çerçevesi de daha ayrıntılı ele alındığını gösteriyor.

AFRİKA’DA ÇİN YATIRIMLARI VE TARTIŞMALAR

Zirve’de Çin tarafı ayrıntılı bir sunumla son yıllarda Afrika’ya yatırımlarını gösterdi. Buna göre Çin, Kıta’ya yaklaşık 100 bin kilometreye yakın yol-otoyol, 10 bin kilometreden fazla demiryolu, yaklaşık bin köprü ve yüz liman inşa etmek veya geliştirmek için önemli yatırımlar yaptı.

Kıta’ya yüzyıllardır işgal, talan ve terörle giren Batı emperyalizminin aksine, Çin’in yatırımlarının Afrika’nın kalkınmasını engellemediği görülüyor. Buna rağmen Batı’da Çin’in Afrika’da “Borç Tuzağı” diplomasisini yürüttüğünü iddia edenlerin sayısı hayli fazla.

Çin, Afrika yatırımlarında Batılı hükümetlerin aksine bir tavır aldığını söyleyebiliriz. Çin, kredilerini gelişmekte olan ülkeler arasında karşılıklı yarar sağlayan işbirliği olarak nitelendiriyor ve kredi verdikleri ülkelerin iç politikalarına müdahale etmeme sözü veriyor. Örneğin, 2021 yılında Çin, 17 Afrika ülkesine verdiği 23 faizsiz kredi borcunu iptal etti ve 12 Afrika ülkesinin Çin’e ihraç ürünlerinin yüzde 98’i için sıfır tarife konusunda anlaşma imzaladı.

Aslında bu Zirve’de de bazı Afrikalı ülkeler bunun bekleyişi içindeydi. Ancak Çin’in iç ekonomik sıkıntılarının etkisi (ekonomik büyümenin yavaşlaması, deflasyon ve istihdam sorunu) ve dünya jeopolitiğinin gittikçe karmaşıklaşan durumu içinde buna yanaşmadığı iddia ediliyor. Çin, bunun yerine Kıta’ya 3 yıllık 51 milyar dolarlık bir yatırım ve finans desteği taahhüt etti. Bazı ekonomistler bunun borç odaklı altyapı yatırımlarından ziyade ticaret ilişkilerine odaklanan daha kısıtlı ve pragmatik bir kredi politikasına doğru bir kaymaya işaret ettiğini söylüyor. Çinli uzmanlar da bunun “daha sürdürülebilir ve karşılıklı olarak faydalı bir strateji olabileceğini” belirtiyor. Yine de birkaç Afrika ülkesinin haklı olarak Çin’den gelen kredilerin şartları ve Çin tarafından finanse edilen bazı projelerle ilgili endişelerini dile getirdiğini belirtmek gerekiyor.

Çin’in, özellikle tarım ve doğal kaynaklarda Afrika ihracatının büyümesine öncelik verdiği görülüyor. Böyle bir yaklaşım, Afrika’nın ekonomik kalkınma hedeflerini Çin’in özellikle enerji güvenliği gibi alanlarda kaynaklara güvenli erişim ihtiyacıyla uyumlu hale getirdiğini söyleyebiliriz.

Borç Tuzağı tartışmalarını da sadece Çinli yetkililer değil, Batılı en ünlü enstitüler bile nihayetinde pek ciddiye almıyor. Chatham House’un 2022 yılında oldukça ayrıntılı bir şekilde Çin’in Afrika yatırımlarını incelediği raporda da Afrika ülkelerinin toplam dış borcunda Çin’in yüzde 12 ile Batılı kuruluşlar ve devletlerin oldukça gerisinde kaldığı saptanmıştı.(4)

DEVLETLERİN BAĞIMSIZLIK ŞİARI

Afrika ile ilişkilerde Kıta devletlerinin bağımsızlık ve kurumsallaşma sorunları doğal olarak onları dış ilişkilerde asimetrik bir rayda yürümeye zorluyor. Bu durum, gerek Çin gerekse kıtada etkisini son dönemde artıran Türkiye ya da Sovyetlerden bu yana bölgeyle derin bağları olan Rusya’nın Afrika ile ilişkilerinde inisiyatifin Afrika’dan çok karşı tarafta olmasına yol açıyor.

Afrika, petrol, gaz, mineraller ve tarımsal ürünler gibi doğal kaynaklardaki bolluğu nedeniyle, Büyük Güçler arasındaki rekabetin temel itici gücü oldu. Fakat ABD ve Fransa başta olmak üzere emperyalist kampın kıtada bir geleceği yok. Afrika ülkeleri, yatırım, teknoloji transferi ve daha hızlı ekonomik kalkınmayı çekmek için bu büyük güç dinamiğinden yararlanmaya devam edecektir. Yine de Afrika ülkelerinin uluslararası arenada daha simetrik ilişkilere girmesi, kendi iç çıkarlarına dayalı etkili bir strateji geliştirmesi gerekmektedir.

Son yıllardaki ekonomik büyümede sürekli artan görünüme rağmen Afrika ülkelerinde devam eden yönetişim ve istikrar sorunları vardır. Kıta siyaseti ve ekonomisinde büyümeyi ve gelişmeyi sağlamlaştırmak için bu sorunları güvence altına almaları gerekmektedir. Çin’in burada Batı ülkelerinin aksine itici ve destekleyici rolü tarihsel niteliktedir. Afrika’nın buna rağmen yoksulluk, gelir eşitsizliği, işsizlik ve ekonomik kalkınmasını sürdürmede yetersiz altyapıyla ilgili güncel zorluklarını aşma konusunda bu yüzyılda önünde uzun bir yol durmaktadır. Bunlara ek olarak düşük okur-yazarlık, bulaşıcı hastalıklar, işgücü kalitesi gibi diğer meseleler de bulunmaktadır.

Dünya nüfusunun yüzde 20’sine yakının oluşturan bir kıta olarak dünya ekonomisine yüzde 3’lük katkı sunan Afrika’nın Çin ile ilişkileri temelinde, ancak kendi inisiyatifini de artırdığı ortak bir kalkınma örneği yaratması Afrika liderliğinin ve halklarının elindedir. Bunun için de başat koşul, emperyalist sömürü ve bağımlılık ilişkilerinden kurtulmuş ve devletlerinin tam bağımsızlığını kazandığı bir Afrika’da yatmaktadır.

DİPNOTLAR

1- FOCAC (2024). “The 2024 Summit of the Forum on China-Africa Cooperation”. https://2024focacsummit. mfa.gov.cn/eng/.

2- Worl Economic Forum. 2024. “Annual Meeting of the New Champions, Dalian 2024”. https://cdn.jwplayer.com/previews/IQwOSr5d-ncRE1zO6.

3- 中国外交 (2023). “大变局 | ‘一带一路’倡议不是天上画饼_习近平外交思想和新时代中国外交”. 27 Ekim 2023. http://cn.chinadiplomacy.org.cn /2023-10/27/content_116778563.html.

4- “习近平同非洲朋友的故事 - 新华社客户端”. (2024). https://h.xinhuaxmt.com/vh512/share/12169880?homeshow=1&%3Bnewstype=1001.

5- FOCAC (2024). Keynote speech by Chinese President Xi Jinping at opening ceremony of 8th FOCAC ministerial conference.

6- OBE, A. V., Butler, C., & Jie, Y. (2022). The response to debt distress in Africa and the role of China.