Kurtuluş Savaşı’na katılan Afganlar

İngiltere’nin gazete arşivlerinde Afganistan ile ilgili araştırma yaparken Afganistan-Türkiye ilişkilerine dair çarpıcı iki habere rastladım. Birbirini doğrulayan bu iki haber Kurtuluş Savaşı sırasında Türkiye’ye yardım eden ülkeler hakkındaki bilgilerimizi değiştirecek türden.

Tarihçi Sinan Meydan 16 Ağustos 2021 tarihinde Sözcü gazetesindeki “Atatürk Etkisinden Taliban Karanlığına Afganistan” yazısında Kurtuluş Savaşı’nda Afganistan’ın bize yardım etmediğini, Türkiye’nin Afganistan’a hiçbir borcu olmadığını söylüyor. Meydan, Afganistan Türkiye’ye yardım etti iddiasının iktidar tarafından düzensiz göç politikasını meşrulaştırmak amacıyla dile getirildiğini iddia ediyor. Benzer şekilde tarihçi Mustafa Solak da Afganistan’dan Türkiye’ye destek olmadığını ama Türkiye’nin Afganistan’a yardım ettiğini belirtiyor.

Şimdi o iki habere bakalım. Tarih 14 Ekim 1921. İskoçya’nın “The Dundee Courier” gazetesinde “Afghans Help the Turks” (Afganlar Türklere Yardım Ediyor) başlıklı bir haber var. Haber şöyle diyor:

'AFGANLAR SON MUHAREBEYE KATILDI'

Eskişehir'den gelen bir İngiliz subayı bir röportajında, Yunan mevzisinin istikrarlı olduğunu, Türklerin Yunanların kış hatlarına geri çekilmesine hiçbir şekilde engel olamadığını belirtti. İzmir’e verilen bir habere göre, Afganistan'dan gelen müfrezeler Türklere ulaştı ve bu Afganlardan bazıları son muharebeye katıldı. -Reuters.”

Söz konusu haber 22 Ağustos-13 Eylül 1921 tarihleri arasında Türk zaferi ile sonuçlanan Sakarya Meydan Muharebesi ile ilgili. Reuter’ın haberine göre Afganistan’dan müfrezeler gelmiş ve bu Afgan müfrezelerinin bir kısmı Sakarya Meydan Muharebesi’ne katılmış.

Bu haberi aynı gün biraz farklı ifadelerle İskoçya’nın “The Aberdeen Journal” adlı gazetesi de veriyor. “Türk-Yunan Çatışması: Müdahale ve Çarmıha Gerilmiş Helenizmin Çığlığı” başlıklı haberin ilk cümlesi yukarıdaki haberin ilk cümlesi ile birebir aynı. Habere “İzmir, 4 Ekim” bilgisi eklenmiş. İkinci cümle “çok güvenilir bir habere göre” diye başlıyor ve Afganistan’dan gelen müfrezelerin bir kısmının son muharebede yer aldığını söylüyor. Aynı haberde Sakarya Meydan Muharebesi’nden de bahsediliyor. İlk haberde geçen muharebenin Sakarya Muharebesi olduğunu bu haberden anlıyoruz. Haber devam ediyor:

“Cenevre, Salı

“Journal de Geneva”, Atina’dan geçen ay yazılmış ve Anadolu'daki başarısız askeri harekatın bir sonucu olarak Yunanistan’daki duruma ilginç bir ışık tutan dikkate değer bir mektup yayınlıyor. Yazar, ülkenin kaynaklarını korkutucu ölçüde tüketen ağır insan ve para kayıplarını anlattıktan sonra, ordunun erkenden terhis edileceğini temin eden Atina’daki halkın genel düşüncesinin zayıfladığını ve sinirlendiğini söylüyor. Yazar, Hükümet ve Parlamento’nun İtilaf Devletleri tarafından müdahaleye adet yerini bulsun diye karşı çıkacağını ve bir kez daha “çarmıha gerilmiş Helenizm” hakkında bir şeyler duyulacağını ekliyor.

Bazı gazeteler yas sınırında görünüyor, ancak genel olarak Hükümet, içinden çıkılmaz bir durumdan, Mustafa Kemal’e teslim olmanın küçük düşürücü sorumluluğunu üstlenmeden çıkmaktan memnuniyet duyacaktır. Yunan Hükümeti, kederli bir kalple İtilaf Devletleri’nin iradesine boyun eğme gerekliliğini ileri sürecek ve böylece kararın tüm sorumluluğunu İtilaf Devletleri’ne yükleyecektir. Yazar, Avrupa’nın Yunanistan’da yeni bir düşmanlık dalgası yaşamak zorunda kalacağını, ancak Gounaris Hükümeti ve Konstantin Hanedanı’nın kurtulacağını ve bunun onlar için önemli olan tek şey olduğunu ekliyor. -Reuters.”

Gazete, İsviçre gazetesi “Journal de Genève”de çıkan mektuba yer verdikten sonra Sakarya Meydan Muharebesi ile ilgili bir haber veriyor:

'YUNAN ZAFERİ YALANLANDI'

“İstanbul, Perşembe

Yunan Ordusunun Sakarya bölgesinde büyük bir zafer kazandığına dair haber burada resmen yalanlanıyor. Tam tersine Türklerin bu bölgede muzaffer ilerlemelerini sürdürdükleri iddia edilirken, bu haberlerin kesinlikle yanlış olduğu ilan ediliyor. -Reuters.”

Bu haberde Reuters’a dayandırılarak verilen bilgi, Afganistan’dan gelen askeri birliklerin Sakarya Meydan Muharebesi’ne katıldığını gösteriyor. Gazete haberini, Ermeni militan Misak Torlakyan tarafından 18 Temmuz 1921’de suikaste uğrayan Azerbaycanlı diplomat ve siyasetçi Behbud Han Cevanşir hakkındaki “Azerbaycan Cinayeti” ile bitiriyor. Haber, “Buradaki bir İngiliz askeri mahkemesi, buradaki Azerbaycan Bakanı Behbud Han’ı öldürmekten suçlu bulunan Torlakyan adlı bir adamı ölüme mahkum etti. Bu ceza İstanbul’da çok iyi bir izlenim yarattı” diyor.

The Dundee Courier 1816’da yayın hayatına başlayan bir gazete. The Aberdeen Journal ise 1747’de kurulmuş. Yani Afganların Kurtuluş Savaşı’na katıldığını yazan gazeteler sıradan gazeteler değil. The Times’ta 5 Ağustos 1921’de çıkan bir başka haber Afganistan’ın Türkiye’ye askeri yardımda bulunmasını doğrulayacak bilgilere yer veriyor. “Anadolu Savaşı” başlıklı haber şöyle diyor:

“31 Temmuz’da Afgan Büyükelçisi Ankara’da Bakanlar Kurulu onuruna bir ziyafette bir konuşma yaparak, Büyük Britanya Türklere karşı açıkça savaş açarsa Afganistan’ın da savaş ilan edeceğini, İngilizlerin gizlice Yunanlılara yardım ettiğinin saptanması halinde Afganistan’ın gizlice Hindistan’ın Kuzey-Batı sınırındaki kabileleri kışkırtacağını belirtti. Büyükelçi, İngilizlerin Türkiye'yi yok etmek istediğine dair kişisel inancını dile getirdi ve savaş sırasında bunun tam olarak anlaşılmamasından üzüntü duydu çünkü o zaman hem Afganistan hem de genel olarak Müslüman dünyası İngiliz İmparatorluğu’na karşı farklı bir tutum izleyebilirdi.”

Bu haberdeki Afgan Büyükelçi’nin ifadeleri 1 Mart 1921 tarihli Türkiye-Afganistan İttifak Antlaşması’nın maddeleri ile de uyum içinde. 2017 ve 2021 yılları arasında Türkiye’nin Afganistan büyükelçiliği görevini yürüten Oğuzhan Ertuğrul “Türk-Afgan diplomatik ilişkilerinin 100. yıl dönümü” başlıklı yazısında “Anadolu’da 1910’ların sonlarında üniversitelerde öğretim gören Afgan öğrenciler, Kurtuluş Savaşı’na katılarak şehitlik mertebesine erişmiş; Afgan kadınları, ziynet eşyalarını Türkiye'nin bağımsızlık davasına bağışlayarak, çok anlamlı bir dayanışma sergilemiştir” diyor.

Benzer bir şekilde, Afganistan'ın Ankara Büyükelçisi Amanullah Ceyhun 2017 yılında AA’ya yaptığı bir açıklamada “Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Kurtuluş Savaşı’nda Çanakkale ordusuna ve daha sonra Türkiye ordusuna katılmış bir Afgan zatı Türkiye büyükelçisi olarak Afganistan Krallığı’na gönderdi. 18 Ağustos 1920 tarihli bu belge imzalandığında daha Gazi Mustafa Kemal Atatürk, ‘Atatürk’ lakabını almamış. ‘Mustafa Kemal’ diye imzalıyor” diyerek Türkiye saflarında savaşan bir Afgan’dan bahsediyor ve “Mustafa Kemal” imzasını taşıyan atama belgesini gösteriyor. Büyükelçi ekliyor: “Türkiye ve Afganistan birbiri için çok şey yapıyor. Bunu bir bedel istemeden yapıyor. Çünkü o kardeşlik, Çanakkale'den geliyor. Çanakkale'de Afgan gençler Türk kardeşleriyle düşmana karşı savaştı. Şehit oldular, nurlar içinde Türk kardeşleriyle birlikte uyuyorlar”.

Bu açıklamalardan Türkiye safında savaşan Afganlar olduğunu öğreniyoruz. Tarihçi Sinan Meydan geçmişte daha çok Türkiye’nin Afganistan’a yardım ettiğini söylerken haklı ancak “Türkiye’nin Afganistan’a hiçbir borcu yoktur” demek doğru bir yaklaşım değil. Tarihe bir muhasebeci gibi bakamayız. İki ülke çek senet tahsilatı yapmıyor. Tarihsel gerçeklik o dönemde Afganistan ve Türkiye’nin birbirine el uzatmış olması. Atatürk, her zaman mazlum milletlerin yanında yer aldı. Türkiye’nin Afganistan’a daha çok yardımda bulunmasından yola çıkarak Afgan milletine üstten bakan kibirli bir bakış açısı bize yakışmaz. Afganlar o dönemde Türklerin bağımsızlık mücadelesine katılarak şehit ve gazi olmuştur. Bundan daha büyük bir yardım olabilir mi!