Materyalist devrimci Yusuf Akçura

Mustafa SOLAK

11 Mart 1935’te yitirdiğimiz aydınlardan Yusuf Akçura 1893 yılında Harbiye ikinci sınıftayken “Genç Türklük fikirlerine katıldığı ve hizmet ettiği” suçlamasıyla tutuklanır. 1897’de kurmak üsteğmen iken yine hapse atılır. “Aydın ve hürriyetçi gençliğin korkusu olan” Taşkışla Divanıharbi’ne sevk olunur, askerlikten atılır ve ömür boyu ağır hapse mahkûm edilir. Fizan’a sürgüne yollanır. Trablusgarp’tan Paris’e kaçar. Abdülhamit’in saltanat yıllarında Fransa’da öğrenim yapar ve sonra Rusya’ya baba ocağına gider. Türk Milliyetçiliğin temel kitaplarından olan Üç Tarz-ı Siyaset’i Abdülhamit’in istibdat alanında yayımlayamaz. Çünkü Milliyetçilik yasaktır. Kaynak Yayınlarından çıkan “Türk Devriminin Programı” kitabı üzerinden Akçura’nın fikirlerini ele alalım. Kitap Akçura’nın 1919-1925 dönemindeki yazı ve konuşmalarını içeriyor.

1. DÜNYA SAVAŞINA GİRMEK MECBURİYETİ

Akçura 1. Dünya Savaşı’na girme mecburiyetini söyle açıklar:

“Osmanlı saltanatında Düyunu Umumiye müessesesi devlet mahiyetindeydi. Kavga bizim yorgan üzerinde olurken Osmanlı Devleti’nin tarafsız kalabilmesi imkansızdı.Cihan Cengi’ne mecburen biz de karıştık.”

1. DÜNYA SAVAŞINDAN TÜRKLÜK KAZANÇLI ÇIKTI

Yusuf Akçura, İstiklal Savaşımızdan daha 1914’te Birinci Cihan Savaşı’yla başladığını saptamıştır. 1. Dünya Savaşı’nda Türklüğün genel olarak kazançlı çıktığını bu savaştaki direncin 1919 sonrası için önemli bir birikim sağladığını belirtiyordu. Türkiye’nin İngiliz ve Fransız saldırısına direndiği ortamda Rus Devrimi gerçekleşmiş ve böylece İstiklal Savaşımızın zafere ulaşması için gerekli uluslararası koşullar oluşmuştu. Yusuf Akçura, “Rus İhtilali’nin ev önemli etkeni, Boğazları kilitli tutan bizim Mehmetçiğin milli metanetidir” diyordu.

'İHTİLAL YAPMAZSAK, AVRUPA BİZİ İMHA EDECEK'

Atatürk 1935 yılında CHP 4. Kurultayı’nda “arasız devrimler” vurgusuna benzer şekilde 1925’te “ihtilal yapmazsak, Avrupa bizi imha edecek” diyordu. Türk devrimcilerin kesintisiz devrim kararlılığını dile getirdi. Devrim eğer sürdürülmezse, karşıdevrim sürdürülemeyen devrimin üzerine gelecekti.

Akçura bilhassa Sultan III. Selim’den itibaren Osmanlı imparatorluğu’nun çağdaş devlet olmak istediğini ama Avrupalıların Osmanlı Devleti’ni siyaseten bir yarısömürge, iktisaden tam bir sömürge olarak gördüklerini vurgular. Dahası şunları söyler:

“Hakikaten Harbi Umumi’ye kadar, Osmanlı Devleti fiilen bir çok Avrupa devletinin müşterek bir iktisadi sömürgesi halindeydi. Harbi Umumi’nin galipleri, bu müşterek iktisadi sömürgeyi, bölünmüş birer siyasi sömürge haline getireceklerdi ve Osmanlı saltanatı bu suretle parçalanarak yok olacaktı.”

İslamiyeti benimseyen Doğu ülkelerinin Batı medeniyetine girmesi aleyhinde, daima ve her tarafta toprak ağaları, ruhaniler ve yabancılardan meydana gelen bir üçlü ittifak teşekkül ettiğini söyleyen Akçura, burjuvazi ve demokrasiye dayanan Avrupa devletlerinin İslam memleketlerinde toprak ağalarına ve onlara bağlı şeyh ve hocalara dayanarak sömürge siyasetini yürüttüklerini açıklar.

'DEMOKRATİK TÜRKÇÜLER' İLE 'EMPERYALİST TÜRKÇÜLER' AYRIMI

Milliyetçiliği iki kola ayırıyordu. “Demokratik Türkçüler” bir de “Emperyalist Türkçüler” vardı. Demokratik Türkçüler diğer milletleri küçük görmez, işgalci ve ırkçı değildir ama emperyalist Türkçülerin başka milletlerin toprağında gözü olduğunu, üstün millet anlayışında olduklarını dile getirir. Şöyle açıklar ikisi arasındaki farkı:

“Bizde Türkçülük cereyanının gitgide iki kola ayrıldığını iddia etmek istiyorum. Bu iki cereyanı şimdi moda olan tabirlerle tarif etmek istersek, birisine ‘Demokratik Türkçülük’, diğerine ‘Emperyalist Türkçülük’ diyebiliriz. Demokratik Türkçülük, milliyet esasını her millet için bir hak olarak kabul ediyor ve Türkler için talep ettiği bu hakkı diğer milletlere de aynı derecede hak olarak tanıyordu. Mesela Osmanlı İmparatorluğu’nda Arapların, Arnavutların ve diğer milletlerin bu hakka dayanarak haklı olarak istediklerinin verilmesine taraftardı…

Demokratik milliyetçilik hakka dayalı ve sırf savunma amaçlıdır; gasp edilen hakkı almaya, gasp edilmek istenilen hakkı müdafaaya çalışır. Emperyalist amaçlı milliyetçilik ise saldırı amaçlıdır, diğerlerinin hukukuna tecavüzü bile caiz görerek kendi milliyetini takviyeye çalışır. Saldırı amaçlı milliyetçilik dünyada henüz bitmiş değildir. Fakat zannediyorum ki bu tür milliyetçilik er geç yok olmaya mahkûmdur; Rusların, Avusturyalıların, Almanların başına gelen, bir gün olup diğer emperyalistlerin de başına gelecektir... Efendiler, Türklerin saldırı amaçlı ve emperyalist milliyetçiliği hatadır.”

TOPRAK AĞALARINA KARŞI MÜCADELE

Akçura Şeyh Sait İsyanı’nın Kürt gerici hadisenin emir ve şeyhlerin yani toprak ağaları ve ruhanilerin ittifakıyla çıkarıldığını tespit eder.8 Ruhaniler dediği din adamlarının veya dinsel yetki kullananların toprak ağalarının gücüne dayandığını, toprak ağalığının kaldırılmasıyla ruhanilerin de gücünü kaybedeceğini dile getirir:

“Ruhaniler bizzat toprak ağalarından değilse, birer bey, ağa, kısaca ‘seigneur feodal’ değillerse, sırf manevi sultalarını ancak toprak ağalarına dayanarak temin edebilirler. Toprak ağalarının ortadan kalkması, ruhanilerin son bulmalarına veya diğer sınıfın, mesela şehirlilerin ve köylü çiftçilerin hizmetine geçmelerine yol açar.”

Akçura “Toprak ağalarına dayanan gerici ruhaniler, belki şuursuz olarak, kendi sınıflarıyla beraber, İslam dininin de çöküşüne” uğraştıklarını söyleyerek İslam dinin yükselmesi için, “onun hizmetkârları, medeniyetin en gelişmiş safhasıyla uzlaşabilme”sinde görmektedir.

Türkiye’nin çağdaş bir devlet halinde şekillenmesine güçlük çıkaran daha birtakım imparatorluk mirasının meseleleri arasında “hilafet-saltanat fikir ve hatırasıyla ona organik olarak bağlı hanedan meselesi”ni sayar. Ona göre ideolojik ve hissi görünen bu meselenin gerçek mahiyeti tamamen iktisadidir.

Cumhuriyet’in hamlelerine karşı, dayanışma içinde olan cephenin en kuvvetli kısmını yabancılarla toprak ağaları olarak tespit eder. Din adamları çoğunlukla perdeleme kıtaları gibi kullanılırlar.

DEVRİMİN SÜREKLİLİĞİ

Devrimin sürekliliğinin devrimin gereğini kavramış insanlarla olacağını söyler:

“Efendiler, tarih, bize naklettiği bütün inkılapların, belirli gayelere ulaşma azminde bulunan şuurlu bir azınlığın metin, fedakâr ve icabında şiddetli faaliyetler ve hareketleriyle gerçekleştiğini gösterir.”

“Harbi Umumi Osmanlı İmparatorluğu’nu paylaşmak için açılmıştır”

1. Dünya Savaşı’nın Osmanlı İmparatorluğu’nu paylaşmak için açıldığına dair tespit yapar:

“Cihan Harbi’ni doğuran birkaç belli başlı sebepten birisi belki başlıcası sömürgeler meselesidir; yani Avrupa büyük devletlerinin yerküreyi aralarında paylaşmaya uğraşmalarıdır. Sömürgeler meselesinin en önemli faslını Doğu meselesi oluşturur. Bu bakımdan Avrupa büyük devletlerinin Doğu’yu ve Doğu’nun bir kısmı olan Osmanlı İmparatorluğu’nu aralarında uyuşarak, dosta paylaşmaları Cihan Harbi’nin önemli sebeplerindendir. Bu bakımdan denilebilir ki, Harbi Umumi Osmanlı İmparatorluğu’nu paylaşmak için açılmıştır.”

TARİHSEL MADDECİ GÖRÜŞLER

Karl Marx’ın tarihi maddeci görüşünden etkilenen Akçura bunu şu şekilde açıklar:

“Filozof Karl Marx iddia etti ki, her bir tarihi devrede meydana gelen olguların sebeplerini o devrin ideolojisinde değil, iktisadında, yani maddi süreçlerinde aramak lazımdır. Diğer tabirle tarihi olguların esas etkenleri insanların fikrinde değil, onların hayatlarını temine eden münasebetlerindedir. Her cemiyetin gerçek temeli iktisadiyatıdır. Cemiyetin görülen diğer tecellerinin hepsi o temel üzerine kurulmuş katlardır. ‘İdeoloji’ de o katlardan birisidir.”

Tarihsel maddeciliğe dair fikri ise şöyledir:

“Etkileyeni etkilenen, etkileneni etkileyen; sebebi netice, neticeyi sebep olarak kabul ediyor. Bu teoriye maddeci tarih kuramı tarihsel maddecilik ve iktisadi maddecilik namları verilir. 19. asrın sonlarına doğru bu teori çok yayılmış ve kendine çok taraftar bulmuştur. Bu teoriye göre tarihi dönüşümlerin temeli cemiyetlerin iktisadi hayatlarındaki değişimlerdir. Tarihle uğraşanlar katında tarihi sürecin ilmi olarak izahının tarihsel maddecilikle daha kolay olduğuna dair kanaat gittikçe artmaktadır.”

Toplumsal dönüşümünün kaynağını üretim araçlarında meydana gelen dönüşümde görür. Marx’ın “el değirmeni feodal bir ortaçağ toplumunu, buhar değirmeniyse kapitalist büyük sanayi-yani asrımız toplumunu verir” sözünü benimser.

OSMANLI DEVLETİ'NİN PARÇALANMASINDA EKONOMİK ETKEN

Akçura, Osmanlı Devleti’nin yarısömürgeden parçalanmaya tam sömürgeleşme sürecini sınıfsal olarak analiz eder:

“Sanattan, esnaflıktan, ticaretten, yerden yurttan mahrum kalan ahalimiz ne oluyor? Ne olacak, gündelikçi... yani aldığı gündelikle, aylıkla geçinen memur, asker, işçi, amele, hademe, hamal-ırgat... Kısacası yeni gün, yeni rızk diye günü gününe kazanıp yaşayan, yeni tabirler proleter... Gerçi efendiler, büyük sermayenin Avrupa’da oluşumu da küçük ve orta sermaye sahiplerinin büsbütün sermayesiz kalmalarıyla neticelenmiştir.”

Sanayi ihtilalinin mahiyetini, buhar kuvvetinin sanayiye tatbikiyle orta ve büyük sanayinin ortaya çıkması ve bu suretle bugün “kapitalizm” denilen iktisadi idare tarzının kurulmasıyla açıklar. Dahası “yersiz yurtsuz-sıhhatten gayri sermayesi, elinden gayri aleti olmayan bu nevi ameleler, hususi tabiriyle ‘proleterler’, köy ahalisinin şehirlere toplanması, küçük sanayinin büyük sanayi tarafından yutulması ve el işi yerine fabrika imalatının geçmesi yüzünden” artmıştır. Ona göre manevi medeniyette en yakın tesir, insanın fikir faaliyetidir. Akçura manevi kültürün maddi kültürden doğduğuna yönelik tezi benimser.

Akçura muhallebi kaşıkları, kahve cezveleri, pilav kuşhanelerinin bile yabancı ürünlerinden kullanmak, Fatih’ten Eminönü’ne gitmek için yabancı sermayedarlara vergi vermek zorunda kalındığını belirtir. Avrupa’da büyük sanayi ve sermayenin oluşmasıyla Osmanlı İmparatorluğu’na girmesi milli iktisadı alt üst etmiş ve memleket iktisadı buhranında en önemli bir etken olmuştur. Yabancılardan alınan ödünç paraların önemli bir kısmı hakim zümre ve padişahlar tarafından verimli olmayan masraflara gitmiştir.

1. DÜNYA SAVAŞINDA İTTİHAT VE TERAKKİ

İttihat ve Terakki’nin, Osmanlı İmparatorluğu’nda bütün Türk emlak ve akar sahiplerinin ve Müslüman ticaret erbabının iktisadi kabiliyetlerini arttırarak ve bunların iktisadi rakiplerinin rekabet kudretlerini sınırlayarak, iktisadi menfaatlerini geliştirmek istediğini dile getiren Akçura İttihat ve Terakki partisini “Türk burjuvazisinin temsilcisi” görür.

Akçura 1. Dünya Savaşı esnasında İttihat ve Terakki’nin sermayedar paşalara veya onların çocuklarına ekonomi sahasında yardım ederek, İtilaf ve Hürriyet partisinin bu unsurunu da kısmen kendine çektiğini, böylece en kıymetli unsurlarını kaybeden İtilaf’ın savaşta dayanak olacak hemen hiçbir toplumsal sınıf kalmadığını belirtir.

KURTULUŞ SAVAŞIMIZIN SINIFSAL TAHLİLİ

Milli mücadele esnasında toplumun sosyolojisini ve sınıfsal yapısını şu şekilde ortaya koyar:

“Türkiye ahalisinin büyük çoğunluğu çiftçi ve çobandır. Büyük ve orta ziraat yok değilse de, ziraat erbabının çoğu küçük ziraatçılar, yani köylü ve çiftçidir. Küçük çobanların da bir kısmı yerleşmekte ve çiftçileşmektedir. Şehirde küçük sanayi ve ticaretle meşgul olan esnafında çoğu aynı zamanda çiftçidir. Yalnız sanayi ve ticaretle geçinen sırf şehirli (Burjuva) pek azdır; Hele büyük sanayi ve ticaretle onun gölgesi olan amele ise yok denilecek kadar azdır. Büyük sanayi ve ticaretin kırıntısı ile doğan ve yaşayan ‘aydınlar’ da yok gibidir.

Ona göre Türkiye’de asıl mevcut sınıflar, “küçük mülk sahibi köylü çiftçiler, orta ve büyük çiftlik sahipleri, şehir esnaf ve tüccarı, ‘küçük ve orta sanayi ticaret erbabı’”dır.

EKONOMİYE DAYALI EĞİTİM

Genel eğitim ve öğretim okullarında ilköğretimden üniversiteye kadar eğitim ve öğretimin esasının iktisadi ve gerçek bir bakış açısından verilmesini önerir. Ona göre bu başarılamazsa askeri ve siyasi zaferlerle, idari ve milli tedbirlerle iktisat sahasında diğer milletlerle rekabet edebileceğimiz çok şüpheli olacaktır.

'TÜRKLER DEVLETÇİ BİR MİLLETTİR'

“Türkler devletçi bir millettir” diyen Akçura, Türklerin devletçiliğinin gerekçesini şöyle açıklar:

“Ecnebi-yabancıların rekabetini kolaylaştıran şartlar da nispeten sınırlanmıştır. Asıl mevzuum hükümetin düşündüğü tedbirlerdir. Zaten Türkler hayatın her safhasında ferdi hareketten ziyade devletçe toplu halde ve düzenli olarak harekete eğilimlidirler.”

RÖNESANS VE REFORM'UN BAŞARISINDA OSMANLI'NIN PAYI

Başarıdaki paya dair Akçura’nın fikri şöyledir:

“Osmanlı medeniyeti meydana gelmeyecekti. Batı Türkleri Bizans’ı çiğneyip Orta Avrupa’ya kadar yürümeselerdi, Batı medeniyetinin temellerinden biri olan ‘Reformasyon’ hareketi bastırılacak ve bunu bastıran taassup kuvveti “Rönesans”ı da olgunlaşmadan boğacaktı.