Meclis, yalan haber önlemlerini araştırdı: 'Doğruluk kontrolü'  mücadelenin bel kemiği

TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı ülkelerin yalan haber konusundaki önlemlerini ele alan bir rapor hazırladı. Raporda, yalan haber faaliyetlerinin amaçları; siyasi, ekonomik ve sosyal-psikolojik olarak üçe ayrılıyor. Yalan haberler nedeniyle güven duygusu azalıyor. Yalan haberle mücadelede en önemli unsur "doğruluk kontrolü" mecraları. Mecraların sayısının az olması nedeniyle, haber kaynağının saptanması da giderek güçleşiyor.

TBMM Başkanı Mustafa Şentop'un önerisiyle hazırlanan "Yalan haber kavramı: Seçili ülkelerde parlamento çalışmaları ve yasal düzenlemeler" başlıklı raporda sosyal medya platformlarının ve dijital ağların etkinliğinin arttığı süreçte bilgiye erişimin kolaylaştığı, bunun yanında yanlış, hatalı ve yalanlarla çevrelenmiş bilginin dolaşımının kolaylaştığı belirtildi.

YANLIŞ BİLGİNİN ARTMASININ NEDENLERİ

Çalışmada, yanlış bilginin artmasına sosyal medya botları, internet trolleri, yabancı aktörler ve sosyal medya şirketlerinin kâr amacıyla geliştirdikleri iş modellerinin neden olduğu, kişilerin içerik üreticisi oldukları yeni ekosistemde doğru ile yanlışı ayırt etmenin çetrefilli bir hal aldığı belirtildi.

SOMUT ADIMLAR ARTIYOR

Raporda, yalan haber yoluyla ülkelerin toplumsal yapısı ve siyaseti üzerine çeşitli amaçlar doğrultusunda faaliyetler yürütülebildiğine, kamuoyu ve demokrasinin sağlığı açısından sorunlar ortaya çıktığına değinildi. Raporda gerek ulusal gerekse ulusal üstü düzlemde konuya işaret eden ve mücadele yöntemleri ortaya koyan somut adımların giderek arttığı, yalan haber kavramının hukuki bir çerçeveye dahil edildiği aktarıldı.

YALAN HABERİN TANIMI

Çalışmaya göre, "haber içeriğinin nesnel gerçekliğe aykırı olması", yalan haber tanımlamasında kıstas olarak baz alınırken içerik, kandırma niyetinin olup olmadığına göre mezenformasyon ya da dezenformasyon olarak kategorilere ayrılıyor.

AMAÇLAR ÜÇE AYRILDI

Çalışmada, güvensizlikten kaçınmak için sığınılacak yerlerden birinin de yalan haberler olduğu aktarıldı. Sosyal medya, internet ve geleneksel medya üzerinde yürütülen yalan haber faaliyetlerinin amaçlarının siyasi, ekonomik ve sosyal-psikolojik olmak üzere üçe ayrıldığı, kendisini gerçekliğin kendisiymiş gibi sunan yalan haberler nedeniyle güven duygusunun giderek azaldığı ve medya tüketicileri arasında karışıklık yaratıldığı ifade edildi.

4 BAŞLIKTA ÖNLEM

Özellikle çevrim içi platformlarda yaygınlaşan yalan haberlerin azaltılması, ortadan kaldırılması ve toplumsal doku üzerindeki etkilerinin en aza indirilmesi için çeşitli aktörlerce muhtelif mücadele yöntemlerinin uygulandığına işaret edildi. Çalışmada, bunlar özel şirketler, alternatif platformlar, uluslararası kuruluşlar ve devletler tarafından alınan önlemler olarak 4 ana başlıkta masaya yatırıldı.

DOĞRULUK KONTROL PLATFORMLARI

Alternatif platformlar ele alındığında yalan haberle mücadele açısından öne çıkan en önemli unsurun "doğruluk kontrolü" mecraları olduğuna işaret edildi. Çalışmada, belirli bir haber içeriğinin olgusal olarak doğru veya yanlış olduğunu tespit eden bir teyit merci hüviyetinde faaliyet gösteren doğruluk kontrolü platformları sayesinde yalan haberin olası etkilerinin azaltılmaya çalışıldığı, internet kullanıcılarına doğru bilgi sunulmasına gayret edildiği bildirildi.

Türkiye'den "teyit.org", "malumatfuruş", "doğruluk payı" ve "fact-checking Turkey"in, bu platformlar arasında sayılabileceği kaydedildi.

KAYNAK SAPTAMAK GÜÇLEŞİYOR

Bu merkezlerin oluşum nedenleri arasında gerek dezenformasyon fazlalığı gerekse içerik üreticilerinin sayısındaki belirgin artış nedeniyle haber kaynağının saptanmasının giderek güçleşmesinin bulunduğu kaydedildi.

BİLİNÇLENDİRME TEŞVİKİ

Çalışmalarda farkındalığın artırılması, medya okuryazarlığının teşvik edilmesi, yalan haberi cazip hale getiren iş modelinin değiştirilmesi ve doğrulama faaliyetlerinin gerekliliği, ortak olarak altı çizilen yöntemler arasında bulunuyor. İfade özgürlüğüne ilişkin engellemelere gidilmemesi, bu türden kısıtlamaların yerini eğitim ve bilinçlendirme faaliyetleriyle dolduran teşvik edici yöntemlerin alması gerektiği öneriliyor.

PLATFORMUN KENDİSİNİ DENETLEMESİ

Sosyal ağlardaki suç unsuru barındıran nefret, istismar, hakaret ya da kamu düzenini sekteye uğratan içeriklerin, platformun kendisi tarafından kaldırılmasını yasal sorumluluk çerçevesine alan bir düzenlemenin gerekliliğine vurgu yapıldığı ifade edildi.

Almanya'daki kanun hatırlatıldı. 2 milyon ya da daha fazla kayıtlı kullanıcıya sahip sosyal ağlara uygulanabildiği bildirildi. Kanun uyarınca sosyal medya şirketlerinin açıkça yasa dışı olan içeriklerini şikayet gelmesinin üzerinden en geç 24 saat sonra kaldırması gerekiyor. Söz konusu içeriğin yasa dışılığı ihtilaflı ise sosyal ağa bu durumu soruşturması için 7 gün süre veriliyor. Para cezası uygulanabiliyor.

Raporda, ABD'de kapsamlı bir dezenformasyon düzenlemesine ilişkin herhangi bir adımın atılmadığı belirtildi.

30 ÜLKEDE MÜDAHALE

Çalışmada, devletlerin yalan haber konusunda aldıkları önlemler, parlamento çalışmaları ve yasal düzenlemeler ayrı başlıklar halinde ele alınıyor.

Buna göre, yalan haber konusunda kavramsal boyutta olduğu gibi pratikte de genel kabul gören tek bir yaklaşım bulunmuyor. Yaklaşık 30 ülkede bir şekilde yalan haberlere yönelik bir müdahale yer alıyor.