Ölümünün 60. Yılında Tonguç Baba: ‘Sorunlar bağımsızlığımızı kazanarak çözülür’

1893 yılında Bulgaristan'ın Silistre iline bağlı Totrakan ilçesinin bugünkü adı Sokol olan Tatar Atmaca köyünde doğan göçmen çocuğu İsmail, 1916’da ‘Hakkı’ ek adını, 1934’te de‘Tonguç’ soyadını alır. Son adını ise meslek yaşamı boyunca gece-gündüz emek verdiği köy çocukları koyar: Tonguç Baba!

İsmail, kıt kanaat geçinen sekiz çocuklu ailenin en büyüğüdür. İlk ve ortaokulu memleketinde zor koşullarda tamamlayan İsmail, 1914’te okuma arzusuyla tek başına İstanbul’a gelir. İşler umduğu gibi gitmez, ortada kalır. Son çare olarak Maarif Nazırı (Eğitim Bakanı) Şükrü Bey’e başvurur. Şükrü Bey tarafından parasız yatılı öğrenci olarak Kastamonu Öğretmen Okulu’na gönderilir. Burada 1,5 yıl okuyan İsmail, naklini İstanbul’a aldırır. Öğretmen Okulunu bitirdiği 1918’de Almanya’ya bir üst eğitim için gönderilir. 8 aylık eğitimden sonra ülkesine dönen Tonguç, 1919’da resim öğretmeni olarak Eskişehir’de mesleğine başlar.

YEDİĞİ TOKAT

Eskişehir’de bir gece okulu işgal etmek isteyen İngilizlere direnince, İngiliz teğmen İsmail Hakkı’ya bir tokat atar. Genç öğretmen, tokadın öcünü almak isteyen öğrencilerini sakinleştirir: “Bağımsızlıklarını yitiren uluslar böyle tokatlara layıktırlar. Sorun sokak kavgalarıyla değil, o bağımsızlığı yeniden kazanarak çözülür!” der.

Eskişehir’den Ankara’ya nakil olan Tonguç, yeniden Almanya’ya gönderilir. Dönüşte Ankara, Adana ve Konya’da görev yapar. 1927’de evlenir, Nâfi tuf Kansu ile bacanak olur. 1929-1935 yılları arasında Gazi Eğitim Enstitüsü'nde hem öğretmenlik hem de kurum müdürlüğü yapan Tonguç, 3 Ağustos 1935'te Köy Enstitülerini kurmasına yarayacak İlköğretim Genel Müdürlüğü görevine vekâleten getirilir. Dönemin Milli Eğitim Bakanı Saffet Arıkan'a, Köy Enstitülerinin temelini oluşturacak bir rapor sunar.

KÖY ÇOCUĞUYDU

Değişik zamanlarda Avrupa’nın birçok ülkesini gezen, çeşitli kurslara katılan Tonguç, o ülkelerin eğitim düzenini araştırır, kendisi de köyde büyüdüğünden özellikle köy çocuklarının eğitimine odaklanır. Gidemediği Sovyetler Birliği gibi ülkelerin eğitim durumlarını ülkemize gelen raporlardan öğrenir.

1936’da başlayan, 1940’ta Köy Enstitülerine dönüşen eğitmenlik kurslarının etkin ve başarılı olması için yoğun çalışır. 1939’da “Eğitim Yolu İle Canlandırılacak Köy” yapıtını yayımlar. 31 Ocak 1940’ta ilköğretim genel müdürlüğüne asaleten atanan Tonguç, Milli Eğitim Bakanı Hasan li Yücel’le birlikte kurulacak Köy Enstitülerinin yerlerini görerek raporlar hazırlar, önerilerini sunar. Çok zor koşullarda 21 Köy Enstitüsünün açılmasına öncülük eder.

YOKSUL BÜROKRAT

İkinci Dünya Savaşı’nın bitiminden sonra Cumhuriyet Halk Partisi içerisinde gerici çevrelerin yoğun çabaları sonuç verir. 1946’da Yücel’le Tonguç tasfiye edilirler. Böylece Köy Enstitüleri önce etkisizleştirilir, en sonunda da kapatılır (1954).

Tonguç, 25 Eylül 1946'da Talim Terbiye Kurulu üyeliğine getirilir. Hakkında birçok soruşturma açılır. 26 Mart 1949’da Ankara Atatürk Lisesi’ne resim iş öğretmeni olarak atanır. 8 Eylül 1950’de bakanlık emrine alınır. Üç yıl boyunca yarım maaşla geçinir. Bundan hiç yüksünmez, yoksulluğunu hiç kimseye söylemez, evde yamalı giysilerini giyer. 30 yıllık hizmet üzerinden emekli olur. Emekli olduktan sonra da boş durmaz, hep araştırır, yazar.

Birlikte yurt gezilerine sık sık katılan oğlu Engin Tonguç, babasının İlköğretim Genel Müdürü olarak görev yaptığı 11 yıl içinde 61 il merkezi, 305 ilçe, 9 bin 150 köy gördüğünü belirtir. O zamanlar ülke genelinde 40 bin köy olduğu göz önüne alınırsa Tonguç’un her dört köyden birine gittiği anlaşılmaktadır.

DEMOKRASİNİN KOLAYI

1948-1950 yılları arasında görev yapan ve Köy Enstitülerinin kapanmasında etkin olan Milli Eğitim Bakanlarından Tahsin Banguoğlu’na göre Tonguç, alanında bir bakandan daha etkilidir. Banguoğlu’na göre o dönem Hasan Ali Yücel’le birlikte İsmail Hakkı Tonguç ve Rüştü Uzel de bakanlığı yönetmektedir. Gerçekten Tonguç, Hasan li Yücel’le birlikte eğitimle ilgili yasa tasarısı ve program oluşturmada yoğun çalışır. Hazırladığı ders programları Köy Enstitülerinde ders kitabı yerine geçer. Bu durum Tonguç’u sevmeyenler tarafından 1947’de TBMM’de eleştiri konusu yapılır.

Öğrencisi Mehmet Başaran’ın bir sorusu üzerine Tonguç şu yanıtı verir: “İki türü var demokrasinin: Biri zor olanı, gerçek olanı. Öbürü de kolayı, oyun olanı. İkincisi sandık demokrasisidir. Okuma yazma bilsin bilmesin, toprağı, işi olsun olmasın, demagoji ile serseme çevrilen halk, bir sandığa elindeki kâğıdı atar. Böylece kendi kendini yönetmiş sayılır. Bu oyundur, kolaydır. Amerika bu demokrasiyi yapıyor işte. Biz de demokrasinin kolayını seçtik.”

Gerçek ve zor olan demokrasiye geçme zamanı gelmedi mi, ne dersiniz?

Yaşamında iki büyük dünya savaşı gören Tonguç; “Elimden gelse tüm dünya okullarının programlarına ‘insanın insanı sömürmemesi’ adlı bir ders koyardım…” der.

Hastalanır, 23 Haziran 1960 günü, 67 yaşındayken sonsuzluğa göçer.

Binlerce köy öğretmeni yetiştiren, köy okulları yapan, yoksul köy çocuklarının Tonguç Baba’sını ölümünün 60. yıl dönümünde saygıyla anıyoruz.

Kaynaklar:

1- Öner Yağcı, Büyük Oğul Efsanesi, Bilgi Yayınevi, 2019.

2- Ülker Banguoğlu Bilgin, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Bir Fikir Adamı: Tahsin Banguoğlu, Geniş Kitaplık, 2012.

3- Mustafa Gazalcı, Köy Enstitülerinin Meclis Süreci, Bilgi Yayınevi, 2019.