Piramidi silindire dönüştürmek

Toplumsal düzeni piramit olan sosyolojik yapıyı silindire dönüştürmek olanaklı mıdır?

Yüzde sekseni “Canlandırılacak Köy”lerde yaşayan 1930’ların yoksul Türkiye’sinin sosyolojik yapısını piramide benzeten Sabahattin Eyüboğlu’na göre bu olanaklıydı. Tabanı oluşturan köylüyü okulla buluşturmak, piramidi silindire dönüştürmenin ilk adımı olmalıydı. Genç Cumhuriyetin eğitimci kadroları bunun için yoğun uğraşıda bulundu. Beşikdüzü Köy Enstitüsü ve Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsünün kurucu müdürü olan Hürrem Arman, bu uğraşıda bulunanların öncülerindendir.

Köy Enstitüleri imecesinde büyük emeği olan Hürrem Arman, anılarını “Piramidin Tabanı” adlı kitabında topladı. İlk cildi 1969’da yayımlanan kitabın ikinci cildi 1989’da okuyucuyla buluştu. 2016 yılında Yeni Kuşak Köy Enstitülüler Derneği, her iki cildi birleştirip tek kitap halinde yayımladı. Hürrem Arman, kitabının ilk sayfasına şunları yazar: “Bu kitap, sosyalist Türkiye’nin kurulmasına katkıda bulunacak tüm emekçi çocuklarına ve onlarla beraber olacaklarına inandığım sevgili torunlarım Doğa ve Bora’ya armağan ediyorum.”

Kitabın önsözünde Arman, Köy Enstitülerini “Planlı bir üretimin yapılmadığı yerde eğitim ve bilinçlenme olamayacağını gösteren ve ispatlayan uygulamalar” diye tanımlıyor.

‘SENİN TARLAN DENİZ’

Hasan Ali Yücel ve İsmail Hakkı Tonguç’un en büyük destekçilerinden biri olan Hürrem Arman, 1909’da Kırklareli’nde doğar. Çocukluğunda Yunan işgalini yaşar. İlkokulu bitirince bir kunduracının yanında çıraklık yapar. 1928’de Edirne Öğretmen Okulu’nu bitirir. İlk görev yeri olan Aydın–Çine’de Millet Mektebi’ni açar. 1930’da Ankara’ya gelir, dört yıl Gazi Eğitim Enstitüsünde okur. Burada okul müdürü Hasan li Yücel ve Müdür Yardımcısı İsmail Hakkı Tonguç gibi değerli eğitimcilerin öğrencisi olur. 1933’te Atatürk’ün Onuncu Yıl Nutku’nu dinleyenler arasında o da vardır. İstanbul’da ilköğretim müfettişiyken 1938’de Denizli Milli Eğitim Müdürlüğüne atanır. Hasan Ali Yücel Milli Eğitim Bakanı olunca Ankara’ya çağrılanlar arasındadır Hürrem Arman.

O güne kadar balıkçılıkla hiç ilgisi olmayan Arman, Tonguç’un “Senin tarlan Karadeniz olacak, büyük çaplı balıkçılığa girişeceksin” talimatıyla Beşikdüzü Köy Enstitüsü’nü kurmak üzere Trabzon’a yollanır.

Beşikdüzü’nde eğitmenlik kursu açan Hürrem Arman, kıt olanaklar içinde burayı kısa sürede köy enstitüsüne dönüştürür; yeni binaların temelini atar, hızar makineleri kurar, kiremit fırınları oluşturur, yerli balıkçılardan balıkçılığı öğrenir, deniz motoru alır. Hasan li Yücel, öğretmen ve öğrencileriyle tüm zorlukların üstesinden gelen başarılı müdür Hürrem Arman’ı arar, Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü’nü kurmak üzere Ankara’ya çağırır. Arman, Yüksek Köy Enstitüsüne seçilen öğrencilerle birlikte 1943 Ekim’inin ilk haftasında çalışmalara başlar. Başarılı uygulamalara imza atan Arman, 1946 sonlarına doğru İsmail Hakkı Tonguç’la birlikte enstitülerden uzaklaştırılır. Soruşturmalarda Yücel ve Tonguç’u hiç yalnız bırakmaz, hep onların yanında olur.

Enstitü yöneticiliğinden dolayı birçok soruşturma geçiren ve Hatay–Dörtyol’a sürgüne gönderilen Arman, 1953’te Ankara Yıldırım Beyazıt Lisesi’ne atanır. Çeşitli ortaokul ve liselerde öğretmenlik yapan Arman, 1969'da emekliye ayrılır.

ÖRGÜTLENMEYE ÖNCÜLÜK ETTİ

Hürrem Arman, öğretmenlerin örgütlenmesine de öncülük eder. 1961 yılında yayın yaşamına başlayan “İmece” dergisinin sorumlu müdürlüğünü üstlenir. 1965’te Türkiye Öğretmenler Sendikası (TÖS) kurucuları arasındadır. TÖS’ün düzenlediği Devrimci Eğitim Şûrası, Büyük Eğitim Yürüyüşü, Büyük Öğretmen Boykotu eylemlerinin hazırlığında görev alır. 1970’li yıllarda arkadaşlarıyla birlikte “17 Nisan Köy Enstitülerini Sevenler Derneği”ni kurar. Ölünceye kadar, çeşitli gazete ve dergilerde eğitim sorunları ve Köy Enstitüleri üzerine yazılar yazar.

Hep Cumhuriyetten ve aydınlanmadan yana olan, ulusunun çıkarını düşünen Arman, 22 Ağustos 1989 tarihinde sonsuzluğa göçer.

Ölümünün 31. yılında Hürrem Arman’ı saygıyla anıyoruz. O’nun “piramidi silindire dönüştürme” iradesine, uğraşılarına sahip çıkıyoruz.

(Piramidin Tabanı, Hürrem Arman, Yeni Kuşak Köy Enstitülüler Derneği Yayını, 2016.)