Prof. Dr. Doğan Kantarcı Erzincan İliç için ‘kireç’ yöntemini anlattı: ‘Siyanürlü çözelti yer altı sularına karışmadı, karışmaz’

İliç’teki maden faciasıyla birlikte, 9 kaybımızın ötesinde, vatandaşlarımızın, açığa çıkan çok büyük kirlilik kaynağının yol açabileceği, uzun vadede ölümcül olabilecek hastalıklar tehdidiyle yüz yüze kaldığını fark ettik. Şimdi, bundan sonra ne yapacağız? Bilim insanlarına, çevreye duyarlı herkese göre atılacak ilk adım, hacmi milyonlarca tonla ifade edilen atığı çevreye saçan işletmenin kapatılması. Sonra? Ölümcül zehirlenmelere sebep olabileceği söylenen liç çözeltisini temizleyebilir miyiz? Toprağa karışan o kirliliklerin besinlerimize, suya karışmasını nasıl engelleyebiliriz?

Prof. Dr. Doğan Kantarcı, ‘kirece’ dayalı bir formül geliştirdi: Liç yığınının üstüne kireç atalım, kirecin üstüne toprak ve su tutabilen pasa materyali serelim, toprağa da ağaç dikelim, çimlendirelim. Kantarcı’nın çözümü yanlış anlaşıldı. Daha doğrusu anlaşılamadı. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi’nden emekli, yıllarını çevre mücadelesi vererek, vatandaşlara destek olmakla geçiren toprak bilimcisi, ekoloji hocası, kendi ifadesiyle ‘ormancısı’ hakkında “Maden işletmesini kurtarıyor, koruyor…” iddiaları bile ileri sürüldü. Biz de kendisine sorduk. Kantarcı, sorularımızı yanıtlarken, geliştirdiği formülün bütün gerekçelerini, vatandaşın anlayacağı dilden tek tek anlattı.

‘ALTTA KİREÇ TAŞI ÜSTTE KİREÇ SİYANÜRÜ HAPSEDERSİN’

• Hatalı anlaşılan neydi?

Ben ‘Kireç tozu atın’ diyorum. Kalsiyum Hidroksit değil Kalsiyum Karbonat, yani doğrudan doğruya kireç. “Ortada bir tehlike yok. Ama muhtemel tehlikeye karşı üstten kireçleyin” diyorum. En altta kireç taşı ve bu kireç taşından oluşmuş kil toprağı var, üstteki materyali de kireçlediğinde, siyanürü hapsedersin. Sonra ne olacak? Üstüne su tutan bir “pasa materyal”, toprak niteliğinde olan bir materyal çekin, üstüne de fidan dikin.

• Pasa materyal dediğiniz toprak mı?

-Hayır, toprak değil. Madenciler ocak açarken üstteki toprak kısmını sıyırırlar, bir kenara depo ederler. İşlerine yaramayan materyalin adı pasa. Bu, killi, kumlu falan bir materyal olabilir. İşte o materyali 30 santim 50 santim ne kadar çekeceksiniz çekip, serin, dikin fidanları. Neden? Çünkü yığın mıcır (çapı 0,4-0,6 cm olan kırma taş) su tutmuyor ki orada fidan yetişsin. Mıcırın içindeki gözenekler suyu hızla sızdırıyor. Fidanın tutmadığı yerlerde de ot biter, hayvanlar otlatılır.

• Kireç ne yapıyor orada?

-Kireç muhtemel asitleşmeyi, muhtemel tehlikeyi önlüyor.

• Ama o, sadece yüzeydeki toprağın asitleşmesini önleyebilir değil mi, liç yığını asitleşmez mi?

-Asitleşmez çünkü zaten liç yığınının içinde Kalsiyum Hidroksit var, pH 12. Bu kalsiyum hidroksit de giderek suyunu kaybeder ve kireç (Kalsiyum Karbonat) tozuna dönüşür.

• pH’nın düşme tehlikesi yok mu?

-Var ama Anaerobik ayrışmayla o zamana kadar siyanür ayrışır, Metana ve Amonyağa dönüşür. Kalsiyum Siyanür stabil olarak kalabilirdi ama Sodyum Siyanürün stabil kalması mümkün değil, çok aktif bir element olduğu için herhangi bir şeyle birleşir. Yalnız, bunun sızıp da menfezlere geçmemesi lazım, Çöpler Deresi vadisinin önüne bir sedde yapmak lazım.

‘CERRATEPE’DEN ISTRANCALARA VOLKANİK ARAZİDİR’

• Liç yığınının taşınması mümkün mü?

-Cerratepe’den başlayıp Istrancalar’a Kırklareli'ne kadar devam eden alan volkanik arazi, kükürtlü materyaller yani Demir Sülfür, Demir, Bakır Sülfür materyaller içerir. Çöpler’de bir yığın liçi var, bir kazan liçi. Altın, gümüş miktarı düşük olan materyali yığın liçinde çözüyorlar. Yığın liçi için, cevher içeren kayayı ortalama yarım santimetre boyutunda kırıyorlar, bizim tabirimizle ince mıcır, iri kum değil. Altın, gümüş miktarı yüksek olan materyali ise bulgur gibi öğütürler. Önce sülfürik asit ile içerdiği kalsiyum ve arseniği sülfat bileşiğine dönüştürüp, ayırırlar. Sonra kazan liçi işlemine geçilir. Kazan liçi işleminden geri kalan çamur da ‘Çamur deposuna’ (barajına) aktarılır. Uydu görüntülerinde kara bir havuz var. O, kazan liçinden çıkan materyalin, yani çamurun depo edildiği yer. Çok tehlikeli olan orası: bunun içinde ağır metaller içeren bıngıldak bir çamur var. Fakat altından da Sabırlı Fayı geçiyor. Zaten bu liç yığını da Sabırlı deresinin kolu olan Çöpler Deresi vadisine, üzerine indi. Şimdi burada bu göçen materyalin ne olacağı tartışılıyor.

‘TAŞIYAMAZSINIZ, GEREK DE YOK’

Adamlar bu liç yığınının yüksekliğini 250 metreye çıkıp da dengeyi bozunca, materyal söküldü gitti. Sabırlı deresinin yan kolu vadisine girdi, 20 metre kaldığında bir kütle oluştu burada. İlk akıllarına gelen çözüm bu materyali taşımak. Bu materyalin içindeki sodyum siyanür ile kalsiyum hidroksit çözeltisi yukarıdan aşağıya doğru sızmaya devam etti. Materyal dere vadisini 20 metre kalınlığında kapladı ama bu sızma devam etti aşağıya doğru. Kalsiyum hidroksit, dışarıda (hava ile temas edip) karbondioksitle karşılaşınca, kalsiyum bikarbonata dönüşür ve pH’da düşme oluyor. Yani pH, 12’den diyelim ki 8’e, 7’ye düşüyor. İşte burada siyanürün bir miktarının buharlaşması söz konusu olabilirdi. Ayrıca arsenik de var. Bu yığın üstüne insan çıkar mı? Çıkardılar.

YERALTI SULARINA NEDEN KARIŞMAZ

Sızan siyanürlü çözelti, vadiyi kaplayan yığının alt kesimine süzüldü. Yukarıdan yağmurlama olmadığı için aşağıya süzüldü, orada, sıvı dolgu halinde duruyor. Fakat bunun altındaki materyal, sert kireçtaşı ve kil toprağı olduğu için buradaki çözeltinin, siyanürün sızması mümkün değil. Veya bu kireç taşının içinden geçmesi de mümkün değil çünkü o kireç taşının oluşturduğu toprak kil toprağı, aşağıda geçirimsiz bir taban yapmış durumda.

• Yani yeraltı sularına karışmadı mı bu malzeme?

-Hayır, mümkün değil. Şimdi anlattığım, işin fiziksel tarafı. Kimyasal tarafı şöyle: bu çözelti aşağıya indiği vakit, bunda birtakım ayrışmalar olur. Çünkü çözelti stabil değil. Biz bu ayrışmalara “Aerobik ve Anaerobik ayrışmalar” deriz. Aerobik ayrışmalar, havanın serbest oksijeni ile olan ayrışmalardır, oksitlenmeler şeklinde olur. Havada yüzde 21 oksijen var. Fakat mıcırın alt tabakalarında birikmiş olan sıvının içinde Aerobik ayrışma olmaz. Çünkü orada hava yok, Anaerobik yani havasız ayrışma olur. Bunlar ‘indirgenme’ reaksiyonlarıdır. Yani buradaki Sodyum Siyanürün içindeki karbon indirgenir, metana dönüşür. Azot da indirgenir, amonyağa dönüşür. Ortamda su olduğu için amonyak da amonyum hidroksite dönüşür. Dolayısıyla burada siyanür miyanür kalmaz.

‘ŞAKIR ŞAKIR YAĞMUR YAĞMASI LAZIM’

Kıyamet kopuyor, efendim yer altı sularına ağır metal karıştı. Hayır, efendim karışmaz, karışması için ne lazım? Şakır şakır yağmur yağması lazım. En yakın Divriği Meteoroloji İstasyonu, 1941’den beri yapılmış olan ölçümlerin verilerini aldım, çalışmama yağış tablosunu da koydum. Ocak ayındaki yağışlar 30 milimetreyle 55 mm arasında. 30 milimetre ne demek? Bizim yağış ölçümüz milimetredir. 1 metrekare alana 1 mm yağış dediğimizde, o hacim bir litredir. Metrekareye ayda 30 mm yağış ayda 30 litre yağış demektir. Bir tenekenin hacmi 20 litredir. 1 metrekare alana bir ay süresince bir buçuk teneke su döküyorsunuz. Yağış yok. Bölge kurak. Dolayısıyla ‘buradaki bu yağışlar bu materyali yıkayıp da bir yerlere...’ taşımayacak.

‘ANCAK TAŞI ISLATABİLİRSİNİZ’

En son şekilde 1 metreküplük mıcır hacmini gösterdim. Bunun içindeki boşluk hacmi yüzde 30’dur, 300 litredir. Siz bu boşluğa ayda 30 litre verdiğiniz vakit, taşı ancak ıslatabilirsiniz. 300 litrenin üstünde bir sıvı vermeniz lazım ki yukarıdan aşağıya sızmaya başlasın.

• Havadaki suyun yoğuşmasından dolayı bile sızma olacağı ileri sürüldü.

-Olmaz. Ayrıca hava çok kuru ve buharlaşma çok yüksek. Çok kurak orası.