ŞİÖ'nün genişlemesi ve bölgeselcilik çağının başlangıcı

Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ)'nün 22. Zirvesi, 15-16 Eylül 2022'de Özbekistan'ın Semerkant kentinde yapıldı. Rusya-Ukrayna savaşı ve dünyadaki artan gerginlik zemininde, esas olarak Asya ülkelerinden oluşan “Asya Zirvesi", Asya ülkelerinin küresel yönetişime aktif katılımının sinyalini verdi.

Zirvenin en dikkat çekici kısmı, yeni üye devletlerin ve diyalog ortaklarının katılımıdır. İran'ın üyelik sürecini ilerletmenin yanı sıra Belarus'un da üye olarak kabul edilmesi süreci başlamış ve Mısır, Suudi Arabistan ve Katar resmi diyalog ortakları haline gelmiştir. 10'dan fazla ülkenin ŞİÖ'ye katılmak istediği bildiriliyor. Bu, yakın gelecekte ŞİÖ'nün genişlemesinin durmayacağını ve Avrasya'nın uyumunun daha da ilerleyeceğini gösteriyor.

İRAN DOĞU’YA BAKIYOR

Birincisi; İran'ın katılımı, Batı Asya'nın uluslararası ilişkilere aktif katılımı mesajını gönderdiği ve yeni bir bölgeselcilik çağının başlangıcını işaret ettiği için ŞİÖ'ye şüphesiz yeni kan ve yeni fırsatlar getirecektir.

İkincisi, bölgesel bir örgüt olarak ŞİÖ'nün siyasi ve ekonomik değerini artıracaktır. The Diplomat'ın yorumladığı gibi: "ŞİÖ artık güvenlik, bağlantı ve ekonomik kalkınma gibi bölgesel sorunları çözmek için gerekli tüm oyunculara sahip."

Özellikle Suudi Arabistan artık bir diyalog ortağı haline geldiğinde, ŞİÖ iki ulusun iletişimi geliştirmesi ve farklılıklarını çözmesi için bir platform görevi görebilir. Pakistan ve İran'ın da iki komşu arasında var olan tartışmalı meseleleri tartışmak ve belki de bir uzlaşmaya varmak için daha iyi bir fırsata sahip olacağından bahsetmiyorum bile.

Üçüncüsü, İran'ın katılımı büyük ölçüde Asya ülkeleriyle (özellikle Çin ve Rusya) ekonomik bağları güçlendirme ve ekonomik krizini hafifletme ihtiyacından kaynaklanmaktadır. İran ekonomisi, özellikle Donald Trump'ın 2018'de İran nükleer anlaşmasından çekilmesi ve üzerinde aşırı baskı uygulaması nedeniyle uzun süredir devam eden Batı yaptırımları altında zor bir durumda. İran'ın dini lideri Ali Hamaney, ekonomik zorluklarını aşmak ve muhtemelen yeni bir nükleer anlaşmaya varmak, stratejik müttefikler için “ülkenin Doğu'ya bakması” gerektiğini defalarca vurguladı. Bu bağlamda, ŞİÖ'ye katılmak, İran ile komşuları arasında yeni ticaret ve işbirliği yolları açmanın, ekonomik krizi çözmenin ve Orta Doğu'da ve hatta küresel olarak profili yükseltmeye yardımcı olmanın “anahtar”ı haline geldi.

ARAP DÜNYASINDAN SESLER

Zirvede Mısır, Katar ve Suudi Arabistan ŞİÖ'nün diyalog ortakları oldular. Bahreyn, Kuveyt ve Birleşik Arap Emirlikleri de gelecek yıl diyalog ortağı olduklarında, ŞİÖ'nün Arap dünyasındaki etkisinin giderek daha önemli olacağına şüphe yok.

Bu değişimin en önemli itici gücü, Batı'dan gelen muazzam siyasi ve ekonomik baskıdır. ŞİÖ'nün eski Genel Sekreter Yardımcısı Vladimir Portapionko'nun dediği gibi, “Batı'dan muazzam bir siyasi ve ekonomik baskı hisseden Arap Devletleri, güvenlik, istikrar ve kalkınma getirecek karşılıklı yarar sağlayan işbirliği merkezleri aramaya başladı. Bazı Arap ülkeleri için Batı artık tam anlamıyla güvenilir bir ortak değil.”

Ayrıca Portapionko, ŞİÖ'nün güvenliği sağlama, terörizm ve ayrılıkçılıkla mücadeledeki başarılarının, bu ülkeler ve bölgelerin hepsinin bir dereceye kadar terör mağduru olması nedeniyle Arap ülkeleri için oldukça çekici olduğuna inanıyor. Mısır'ın Afrika İşlerinden Sorumlu Dışişleri Bakan Yardımcısı Hamdi Sanad Loza'nın belirttiği gibi, Mısır'ın ŞİÖ'nün diyalog ortağı olarak katılması, üye ülkelerle ticaret, yatırım, enerji, ulaşım, turizm ve diğer alanlardaki ilişkilerin güçlendirilmesinde önemli bir adımdır. Bölgesel güvenlik ve istikrar desteklenecektir.

TÜRKİYE VE BEYAZ RUSYA

Beyaz Rusya ve Türkiye, sırasıyla 2010 ve 2013 yıllarında ŞİÖ'nün diyalog ortağı olmuştur. Ancak bu zirvede Belarus Cumhurbaşkanı Lukaşenko ve Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, ŞİÖ'ye katılma konusundaki güçlü isteklerini dile getirerek dünyanın dikkatini çekti. ŞİÖ Genel Sekreteri Zhang Ming ile yaptığı görüşmede Lukaşenko net bir şekilde şunları söyledi: “Bugün ŞİÖ, gelecek çok kutuplu küresel düzende çok etkili bir kutup olarak görülüyor. Siyasi, ekonomik ve belki de askeri-politik geleceğimizin yattığı yer burasıdır. Bu nedenle organizasyonda gözlemci olarak çalışırken 'Şanghay ailemizin' tam bir üyesi olma zamanımızın geldiğine karar verdik.”

Belarus'u ŞİÖ'ye katılmaya iten en önemli sebeplerden biri Asya'nın devasa pazarı ve ekonomik potansiyelidir. 2021 istatistiklerine göre, ŞİÖ üye ülkeleri Belarus'un toplam ticaret hacminin yüzde 57,8'ini, ihracatın yüzde 47,7'sini ve ithalatın yüzde 67,4'ünü oluşturuyor. Ayrıca, Rusya'nın geleneksel bir müttefiki olarak Belarus'un Rus yanlısı eğilimleri, kayıt olmalarında önemli bir rol oynamıştır. Ağırlıklı olarak Rusya ve Çin tarafından Doğu Avrupa ve Asya ülkelerinin katılımıyla kurulan bir işbirliği ve değişim platformu olarak Belarus'un ne ekonomik ne de siyasi olarak örgütün dışında kalması için bir neden bulunmamaktadır.

NATO üyeleri tarafından dışlanan Türkiye ise, bir NATO üyesinin tam üye olabilmesi emsali olmadığı için ŞİÖ'ye katılmanın önünde bir engel ile karşı karşıya kalmıştır. Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan, Semerkant Zirvesi'nin ardından gazetecilere verdiği röportajda, "Bu adımla bu ülkelerle ilişkilerimiz çok daha farklı bir konuma taşınacak." dedi. Cumhurbaşkanı, bunun Türkiye'nin örgüte üyelik arayışı anlamına gelip gelmediği sorulduğunda, “Elbette hedef bu.” dedi. Ankara için Erdoğan'ın Semerkant Zirvesi'ne Cumhurbaşkanı olarak katılması, dünyaya Türkiye'nin “seçeneği olduğunun” bir işaretidir. Erdoğan hükûmeti için, bölgedeki etkisini en üst düzeye çıkarmak ve jeopolitik hedeflerini sürdürmek için Türkiye'ye kaldıraç sağlıyor.

ŞİÖ’YE KARŞI NATO: GELECEKTE AVRASYA

2001 yılında sadece beş üye devletle kurulan ŞİÖ, 2017 yılında üye sayısını sekize çıkardı ve 2025 yılına kadar 10'a çıkması bekleniyor. Artan üye ülke sayısıyla birlikte ŞİÖ'nün siyasi ve ekonomik etkisi de artıyor. ŞİÖ üye devletleri, dünya topraklarının yaklaşık dörtte birini kaplar, toplam küresel nüfusun yaklaşık yüzde 44'ünü, GSYİH ile küresel ekonominin dörtte birini oluşturur. Hem nüfus hem de ekonomik ölçek açısından ŞİÖ, büyük bir pazar büyüklüğünü ve gelişme potansiyelini temsil ediyor. ŞİÖ'nün küresel çok kutupluluğun gelişimini ilerletmede önemli bir güç haline geldiğine şüphe yok.

ŞİÖ terörle mücadele ve bölgesel güvenlik ve istikrarı koruma misyonunu defalarca vurgulamış olsa da, bazı Batılı medya ve politikacıların gözünde ŞİÖ, “Asya ülkeleri kulübü” olarak temsil edilen, Batı bloğu ile yüzleşmenin bir simgesidir. NATO tarafından ve Soğuk Savaş'tan gelen iki kutuplu kalıbın devamı ve tırmanması... Bazı medya kuruluşları, “ŞİÖ, Çin ve Rusya tarafından yönetilen Batı karşıtı bir blok veya NATO karşıtı bir örgüt haline gelebilir” yorumunu yaptı. Benzer korkular Batı dünyasında çoğalıyor ve 2022'deki Rusya-Ukrayna savaşı bağlamında büyüyor.

Ancak, ŞİÖ baştan beri NATO'dan temelde farklıdır. ŞİÖ, bölgesel istikrar ve güvenliği sağlama misyonuyla terör, ayrılıkçılık ve aşırıcılık gibi bölgesel tehditleri ele alan güvenlikle ilgili konularla öncelikli olarak ilgilenir. NATO ise Sovyetler Birliği'ne (bugün Çin ve Rusya'dır) karşı askeri bir ittifak olarak kurulmuştur ve amacı düşman ülkeleri askeri yollarla bastırmaktır. İkisi temelde farklıdır. Çin Uluslararası Çalışmalar Akademisi direktörü Xu Bu bir röportajda şunları söyledi: “ŞİÖ, uyumsuzluk, çatışmama ve herhangi bir üçüncü tarafı hedef almama ilkelerini takip eden bir işbirliği örgütüdür... Bugün dünyanın en büyük askeri ittifakı, Soğuk Savaş'ın bir ürünü ve bir savaş makinesi."

Daha sonra, "ŞİÖ genişlemesi NATO genişlemesiyle karşılaştırılamaz ve bu karşılaştırma ŞİÖ'nün yanlış anlaşılmasıdır ve hatta art niyet taşıyan bir karalama olarak kabul edilebilir." diye ekledi.

Daha da önemlisi, NATO'dan farklı olarak ŞİÖ, küresel değişimin keşfi ve yeniliği olan “karşılıklı güven, karşılıklı yarar, eşitlik, istişare, farklı medeniyetlere saygı ve ortak kalkınma arayışı” olan “Şanghay Ruhu”nu desteklemektedir. ŞİÖ bölgesel yönetişim sistemidir ve gerçek çok taraflılığın canlı bir uygulaması ve tüm insanlığın ortak değerlerini desteklemenin başarılı bir örneğidir.

Bu zirveden sonra üye ülkeler Semerkant Deklarasyonu'nda "Bugün ŞİÖ, faaliyetleri barış, güvenlik ve istikrarı sağlamayı, yeni zorluklara ve tehditlere karşı ortak muhalefeti amaçlayan yetkili ve etkili çok taraflı bir birlik olarak kendini sağlam bir şekilde kurmuştur. Örgüt, ŞİÖ ülkeleri arasındaki ticari, ekonomik, kültürel ve insani ilişkileri güçlendiriyor.” diye ilan etti.

ŞİÖ'nün hızlı büyümesiyle birlikte, Asya ülkelerinin sesleri uluslararası arenada hiç olmadığı kadar değerlenecek ve Avrasya'nın uyumu daha da güçlenecektir. Hiç şüphe yok ki ŞİÖ dünyanın geleceğini yeniden şekillendiriyor.