Sovyet Ermenistanı filmlerinde Taşnaklar

Taşnakların karşılıklı kırımın ateşlenmesinde ve emperyalist planlara hizmet ederek bölgemizin çeşitli felaketlere sürüklenmesinde oynadığı rolü, özellikle “Rus Devlet Arşivlerinden 150 Belgede Ermeni Meselesi”, “Ermeni Milliyetçiliğinin Serüveni” ve “Kafkasya’da Türk-Sovyet Askeri İşbirliği (1919-1922)” başlıklı kitaplarımızda ayrıntılı bir şekilde ele almış, Taşnakların işbirlikçi, saldırgan, şoven ve maceracı karakterini belgeleriyle ortaya koymuştuk.

Bu belgeler arasında Ermeni komünistlerinin yazıp çizdikleri de önemli bir yer tutuyordu. Özellikle Sovyet Ermenistanı, Taşnak ideolojisini ve pratiğini sert bir şekilde eleştiriyordu.

Benzer bir yaklaşımı, Sovyet Ermenistanı sinemasında da görmek mümkün. Belgelerin yansıttığı gerçeklerin filmlerde de karşımıza çıktığına şahit oluyoruz. Şimdiye kadar izlediğimiz Taşnakları konu olan Armenfilm Stüdyoları yapımı Sovyet Ermenistanı filmlerini sizler için derledik.

ZARE (ZARE), 1926

Birinci Dünya Savaşı’nın başında Ağrı Dağı eteklerinde Çarlık iktidarı altında yaşayan Kürt aşiretinde geçen bir aşk öyküsünü ele alan filmde sadece Çarlık rejimine ve aşiret yapısına değil, Taşnak çetelerine de eleştiriler getirilmektedir. 72 dakika süren siyah-beyaz, sessiz filmin yönetmenliğini Amo Bek-Nazarov ve Armenak Danielyan yapmıştır, senaryosu ise Bek-Nazarov’a aittir.

MEKSİKALI DİPLOMATLAR (MEKSİKANSKİE DİPLOMATI), 1931

Bu siyasi hiciv filmi, Taşnak Ermenistanı’nın son dönemlerinde geçmektedir. Çaresiz kalan Taşnak Dışişleri Bakanlığı, sokakta buldukları iki işsiz güçsüz adamı Meksikalı diplomat rolüne sokup, onları oradan oraya gezdirip diplomaside ve askeri cephede çökmüş olan moralleri yükseltmeye çalışır. 58 dakikalık siyah-beyaz film, Taşnakların İtilaf Devletleri budalalığıyla alay etmekte ve Taşnak Mavzerist Birliklerinin gaddarlığını ortaya koymaktadır.

Absürt komedi öğeleri taşıyan filmin yönetmenliğini Levon Kalantar ve Amasiy Martirosyan yapmıştır. Senaryosu ise İlya Çubar’a aittir. Çubar, Ekim Devrimi’nden önce bir dönem Taşnaksutyun Partisi’nin üyesi de olmuştur. Daha sonra Bolşeviklere katılan Çubar, Azerbaycan Eğitim Halk Komiseri (Bakanı) Yardımcılığı görevinde de bulunmuştur.

İKİ GECE (DVE NOÇİ), 1932

Senaryosu yine İlya Çubar’a ait olan bu film, Ermenistan’da Taşnak birliklerinden birinde isyan hazırlığındaki Bolşevikleri konu etmektedir. 67 dakikalık siyah-beyaz filmin yönetmeni, Patvakan Barhudaryan’dır.

ZENGEZUR (ZANGEZUR), 1938

89 dakikalık sesli siyah-beyaz film, “Kafkasya’da Türk-Sovyet Askeri İşbirliği (1919-1922)” başlıklı kitabımızda ayrıntılı bir şekilde ele aldığımız Taşnakların Şubat Ayaklanması döneminde geçmektedir. Taşnaklar, Ermenistan’daki Sovyet iktidarına karşı 13 Şubat 1921’de Erivan’da bir ayaklanma başlatmıştır. Bu ayaklanma sonucunda Taşnaklar başkenti işgal edecekler ve 2 Nisan 1921'e kadar 45 gün boyunca ellerinde tutacaklardır.

Erivan’ın kurtarılmasından sonra Taşnakların son birliği Zengezur’da konuşlanır. Taşnaklar ve hamileri İngilizlerle mücadele etmek ve bölgedeki Bolşevik sempatizanlarını toparlamak üzere Zengezur’a Akopyan isimli bir profesyonel devrimci gönderilir. Film, Kızıl Ordu Zengezur’a girene kadar Akopyan’ın etrafında gelişen olayları ele almaktadır.

Filmde Taşnakların hamasi milliyetçi sloganları eleştirilirken, Taşnak taraftarlarının Bolşevikleri, Ermenistan’ı Türklere satmakla suçladıkları görülmektedir. Bolşevik Akopyan’la Taşnak lideri arasında ise şöyle bir diyalog geçmektedir:

“- Biz, Büyük Ermenistan için savaşıyoruz.

- Evet, denizden denize. Evet, Batılı arkadaşlarınızın yardımıyla, Büyük Ermenistan’ı değil, zavallı Ermenistan’ı yarattınız.”

Filmde Taşnakların İngilizlerle ilişkileri de gösterilirken İngiliz binbaşının Taşnak yetkilileri aşağılamaları da gözler önüne serilmektedir.

Taşnakların köyleri yaktıkları sahnelere ve Ermeni halkına düşmanlıklarına da filmde yer verilmiştir. Taşnaklar, yeri geldiğinde sivil nüfusu canlı kalkan olarak da kullanmaktadır.

Zengezur’da katliama uğramış ve yağmalanmış Türk köylülerin Bolşevik Ermenilerin saflarına katıldıkları görülürken, Azerbaycan’la savaş Bolşevikler tarafından utanç verici olarak değerlendirilmektedir. Filmde dağda saklanan Bolşevikler içinden birinin söylediği Azeri türküsü de dikkat çekmektedir.

Filmin sonunda Kızıl Ordu’nun gelmesiyle İngilizler Taşnakları yüz üstü bırakıp kaçacak, Taşnaklar ise işbirliği yaptıkları Rus Beyaz Ordu kuvvetlerine ihanet edecektir.

Filmin yönetmenliğini Zare filminden tanıdığımız ve Armenfilm Stüdyoları’nın kurucusu olan Amo Bek-Nazarov yaparken, aynı isim, senaryo ekibi içinde de yer almıştır. Filmin müzikleri ise ünlü besteci Aram Haçaturyan’a aittir. Film, ikinci dereceden Stalin Ödülü’ne de layık görülmüştür.

BANDO TAKIMINDAN ÇOCUKLAR (PARNİ MUZKOMANDI), 1960

87 dakikalık bu siyah-beyaz komedi filmi, sadece Ermenistan’da değil, tüm SSCB’de kült haline gelmiştir. Filmin başrol oyuncusu Frunzik Mkrtçyan da Sovyetler Birliği’nin en tanınmış aktörleri arasındadır.

Ermenistan’da Sovyet iktidarının kurulmasının (2 Aralık 1920) arifesinde Bolşevik Tsolak Darbinyan, devrimci faaliyet yürütmek üzere klarnetçi olarak Taşnak Ordusunun bando takımına girer ve diğer müzisyenlerle birlikte Taşnak iktidarını yıkmak üzere çalışır.

Film, ülkede Taşnakların yarattığı yıkımı ve açlığı sergileyerek başlar. Taşnak bakanları, “sizi Türk-Bolşevik tehlikesi karşısında yalnız bırakmayacağız” diyen İngilizlerin karşısında eğilip bükülmektedir. Taşnak Ordularına İtilaf yardımı olarak kadın iç çamaşırı dağıtılırken İngiliz yetkili, kürsüden “bizim cömertliğimize güvenebilirsiniz” diye konuşma yapmaktadır.

Bunlarla birlikte başkentte asayiş kalmamış, Taşnak düzensiz birliklerinin keyfi hareketleri halkı bezdirmiş, sokaklarda kadınlar Taşnak eşkıyalarının saldırılarına uğramaktadır. Halk, diğer taraftan bitmeyen savaşlardan da bıkmıştır.

Bütün bunlar yaşanırken bando takımında Bolşevik bildirileri okunmaktadır. Bildiride Taşnak terörünün döktüğü kanın altı çizilirken Türklerle utanç verici savaşa son verilmeye çağrılmaktadır. Benzer bildiriler ordunun başka birliklerine de yayılır ve isyana dönüşür. Bunların birinde ikiyüzlüTaşnak hükümetinin ve yabancı sahiplerinin Ermenistan’ı ölümün kıyısına sürüklediği vurgulanmaktadır.

Kızıl Ordu’nun Erivan’a girişiyle film biterken yine İngilizler, kullandıkları Taşnakları bırakıp kaçar.

Filmin senaryosu, Mikael Şatiryan’a aitken, yönetmenliği ise Genrih Malyan ve Genrih Markaryan yapmıştır.

SAROYAN KARDEŞLER (BRATYA SAROYANI), 1968

Film, 1920 yılında Taşnak iktidarının son dönemlerinde geçmektedir. Taşnak hükümetinin maceracı politikaları ülkeyi tam anlamıyla yıkıma sürüklemiştir. Bu ortamda Bolşevikler Sovyet iktidarını kurmak üzere yeraltında faaliyet yürütmektedir. Erivan dışında bir şehirde yaşayan Gayk ve Gevork Saroyan kardeşlerden küçüğü, gizli Bolşevik profesyonel devrimci, büyüğü ise Taşnak istihbaratı subayıdır. Gevork, günler ilerledikçe kardeşinin Bolşeviklere yardım ettiğini anlamaya başlayacaktır…

Film, Türk Ordularının Gümrü’ye geldiği, asker ve ekmek sıkıntısının yaşandığı, küçük çocukların Türklere karşı zorla askere alındığı, buna karşı çıkan halkın ürünlerine kaba kuvvetle el konulduğu, üstlerine ateş açıldığı, hatta din adamlarının bile öldürüldüğü, komünistlerin vatan haini olarak kurşuna dizildiği bir ortamda başlar.

Bolşevik Gayk, çocukların askere alınmasını yoldaşlarına şöyle yorumlar:

“Taşnaklar, süt bebelerinin eline silahı vatanı korusunlar diye değil, iktidarlarını sürdürmek için veriyor. Taşnaklar, akılsız değil, halkın kutsal değerlerine oynuyorlar. Bu tuzağa sadece aptallar değil, akıllı insanlar da düşer.”

İki kardeş de artık aralarında yavaş yavaş tartışmaya başlamıştır. Taşnak iktidarına karşı gizli toplantı yaparken yakalanan dedeleriyle ilgili konuşurlarken Taşnak istihbaratı subayı olan Gevork söze başlar:

“- Bolşevikler nasıl kandırdılar bizim dedeyi!

- Herhalde topraktan, ekmekten bahsettiler, savaştan değil.

- ‘Barış, barış’ diyorsun. Git, Türklere barışı anlat da göreyim. Yapabilir misin! Gümrü’ye kadar gelmişler!

- Yaparsın tabii.

- Mümkün değil.

- Rusya’nın yardımıyla olur.(…) Wilson, bizi ‘denizden denize Ermenistan’ vaadiyle kandırdı, biz de kendi halkımızı. Amerikan askeri gelip savaşmayacak burada.”

Gayk, abisine ülkede yaşanan hükümet krizini anlatırken, artık bakanların her hafta değiştiğini de belirtmektedir.

Bolşevik Gayk, yakalandıktan sonra sorgusunda da Taşnakların yüzüne şu sözleri söyleyecektir:

“İktidara geldiğinizde Ermenistan 5 bin kilometrekareydi. Siz, 10 bin yapmak istediniz. İki senede küçücük ve çok daha yoksul kaldık.”

Filmde meyhanede tavla oynayanlar, çalan müzikler, müzisyenlerin alınlarına para yapıştıranlar aslında bize hiç de yabancı olmayan sahnelerdir.

Farklı ödüller kazanan 102 dakikalık siyah-beyaz filmde Saroyan kardeşleri, Frunze Dovlatyan ve Horen Abramyan canlandırmaktadır. Film, Gurgen Boryan’ın “Aynı Çatı Altında” isimli oyunundan uyarlanmıştır.

KAMO’NUN SON KAHRAMANLIĞI (POSLEDNİY PODVİG KAMO), 1973

Gerçek adı S. A. Ter-Petrosyan (1882-1922) olan Bolşevik Ermeni devrimcinin maceralarını anlatan Kamo üçlemesinin son filmidir. Kamo’yu Türk devrimcileri, esas olarak Jacques Baynac’ın “Lenin’in Fedaisi Kamo” kitabından tanımışlardı. Maksim Gorkiy’in “devrimin ustası” olarak nitelediği Kamo hakkında Sovyet Ermenistanı’nda üç film çekildi.

Bu sonuncusunda İç Savaş’ın bitmesiyle Lenin’in ısrarı üzerine Kamo, Harp Akademisi’nde okumaya gidecektir. Kamo'nun arkasında yirmi yıllık yeraltı çalışması, altı tutuklama, dört ölüm cezası vardır. Artık durulma zamanıdır. Üstelik evlenmiştir.

Ancak Kamo, profesyonel devrimci yaşamına uygun olarak rahat durmaz. Sovyet iktidarının kurulmasından sonra İran’a kaçan Taşnaklar, genç Sovyet Ermenistanı’na karşı bir provokasyon hazırlığındadır, Beyaz Ordu subayları ve İngiliz petrol şirketleriyle işbirliği içinde kandırılmış insanlardan bir müfreze toplamaktadır. ÇEKA’nın başında bulunan Feliks Dzerjinskiy’in görevlendirmesiyle Kamo, başka bir kılıkta İran'a gidecek ve Taşnakların Güney Kafkasya'ya yönelik karşı devrimci planlarını boşa çıkaracaktır.

Kamo’yu üçlemenin sonuncusunda da Gurgen Tonunts canlandırmıştır. Siyah-beyaz film, 91 dakika sürmektedir.

DEVRİM KOMİTESİ BAŞKANI (PREDSEDATEL REVKOMA), 1977

Bu film de aynı “Zengezur” gibi Taşnakların 1921 Şubat’ında Sovyet iktidarına karşı başlattıkları isyan günlerinde geçmektedir. Bir taşra kasabasında Devrim Komitesi’nin başkanı olan Karen Cangirov, Taşnaklarla mücadele uğruna hem hayatını hem de aşkını riske atacaktır.

Filmde yine Taşnakların “denizden denize Ermenistan” vurgusu ön plana çıkarken Taşnaklar, Bolşevikleri dünya devrimi için ülkeyi Türklere feda etmekle suçlamaktadır. Taşnaklar, kendi aralarında yaptıkları toplantılarda Batı yardımıyla ilk önce Bolşevikleri kovmayı, ardından da Türklerin hakkından gelmeyi planlamaktadır.

Filmde Türklerin Moskova’nın isteği üzerine Gümrü’den çıkması da dile getirilmiştir.

94 dakikalık renkli filmin yönetmenliğini “Bando Takımından Çocuklar”dan tanıdığımız Genrih Markaryan yapmıştır.