Türk bilim insanları Antarktika’da! 8. Ulusal Antarktika Bilim Seferi başladı
Türkiye on yıldır kutuplara seferler düzenliyor, bilimsel araştırmalar yapıyor. Bir grup bilim insanımız da bugünlerde Antarktika’da. Hem kuzeye hem güneye seyahat etmiş olan Prof. Dr. Mustafa Sözen, heyecan verici yolculukları Aydınlık’a anlattı. Fotoğraflar, Sözen’in objektifinden
Türk bilim insanları Antarktika’da, 8. Ulusal Antarktika Bilim seferinde. Kutup seferleri nasıl yapılıyor, kimler katılıyor, araştırma konuları neler, ülkemizin bilimsel gelişimine ne katkıları var? Benzeri soruları hem kuzeye Arktik’e (Kuzey Kutbu) hem güneye Antarktika’ya (Güney Kutbu) yapılan bilim gezilerine katılmış, her iki kutupta da deniz memelileri hakkında araştırma yapmış bir bilim insanımızla, Prof. Dr. Mustafa Sözen ile konuştuk. Sözen, “Sonuçları değerlendirme ve raporu hazırlama aşamasındayım. 2023 yılında Dominik Cumhuriyeti’nde yapılan Dünya Kambur Balina konferansında bir poster sunumu yaptık ve bilimsel bir makaleyi de yayına göndermeye hazırlanıyoruz” dedi.
Türkiye on yıldır kutuplara seferler düzenliyor, bilimsel araştırmalar yapıyor. Kutup araştırmalarını daha önce İstanbul Teknik Üniversitesi Kutup Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi (İTÜ PolReC) yapıyordu. 2019 yılında Kutup Araştırmaları Enstitüsü (KARE) kuruldu. Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Marmara Araştırma Merkezi (MAM) bünyesinde kurulan KARE ile birlikte Kutup Seferleri kurumsallaştı. Kuzey Kutbu’na üçüncü sefer, geçen temmuzda yapıldı, Güney Kutbu’na düzenlenen sekizinci sefer devam ediyor.
TEREDDÜTSÜZ ANTARTİKA!
Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Mustafa Sözen, Arktik’e yapılan seferin ikincisine, Antarktika'ya yapılan seferin yedincisine katıldı. Onun projesi, TÜBİTAK destekli projeler arasında hem Kuzey’i hem Güney’i içeren tek çalışmaydı, “Çok şanslıydım!” diyor... Sözen, “Kuzey Kutbu mu Güney Kutbu mu, hangisini daha çok sevdiniz?” sorumuzu da şöyle yanıtladı:
“Güney Kutbu’nu! Daha değişik. Kuzey’de karaya çıkış olmadığı için her gün ve her yönde sürekli denizi görüyorsunuz ve Kuzey’de bulunduğum 20 gün içinde güneş hiç batmadı! Kendimi ve gözlerimi hayatım boyunca en çok yorduğum zamanlardan biri oldu. “Orada 20 gün vaktim var, hiç uyumasam ve tamamen dışarıda olsam, hiçbir şey kaçırmasam diyordum ama metabolizmanıza yeniliyorsunuz. Arada gidip uyumanız gerekiyor.
“Çok alışık olmadığımız şartlar. İkisi de inanılmaz güzel, heyecan vericiydi. Ama tekrar hangisine gitmek istersiniz deseler, tereddütsüz Antarktika!” Sözen’in, sorularımıza verdiği yanıtları sunuyoruz:
‘SADECE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ DEĞİL’
-
Kutup araştırmalarında esas olarak iklim değişikliğine dayalı bir araştırma çerçevesi mi söz konusu?
- Kutup araştırmalarının pek çok alt başlığı var. Fiziki bilimler, sosyal bilimler, yer bilimleri, biyolojik çeşitlilik gibi. Benim çalışmalarım deniz memelileriydi. Virüsleri araştıran arkadaşlar vardı, planktonları, balıkları, buzulları, o bölgenin manyetizmasını, fiziksel özelliklerini… Bunların sonuçlarının bir kısmını iklim değişikliği ile de bağlantılı.
‘TÜBİTAK’IN HAKEM VE PANEL SÜREÇLERİNDEN GEÇİYOR’
-
Sefer boyunca her bilim insanının neler yapacağı önceden belli mi?
-Her bir projede neler yapacağınız iş takvimiyle belirlenmiş olarak yola çıkıyorsunuz… TÜBİTAK çağrıya çıktığı zaman, kutuplara gitmek isteyen bütün araştırmacılar projelerini TÜBİTAK’a gönderir. TÜBİTAK’ın hakem ve panel süreçlerinden geçer. Bir akademisyenin TÜBİTAK'tan bir proje alması büyük bir prestijdir. Kutup araştırmalarının dahil olduğu 1001 kutup özel projesi için TÜBİTAK 'a gönderilen her 10 projeden sadece biri veya ikisi destek alabiliyor.
‘İNSANDAN ÇOK KUTUP AYISI VAR’
-
Seyahatlerde nelerle karşılaştınız?
- Norveç’in kuzeyinde, Svalbard diye bir ada var. Dünya üzerinde en kuzeydeki yerleşim yeri. Kuzey kutup dairesi içinde küçük bir ada. İnsandan çok, kutup ayısı var. Yerleşim var ama hiçbir insan ölünce buraya gömülmüyor çünkü ceset çürümüyor, yıllar sonra yüzeye çıkıp hastalık yayabiliyor. Dünya bitki tohumu saklama merkezi burada, yerin metrelerce altında ve nükleer bir savaşa bile dayanıklı. Adanın çoğu yeri her zaman donmuş halde… Adanın çevresine bir tur attık, kutup buzları daha kuzeye ilerlememizi engelledi.
‘ANTARTİKA’YA GİDERKEN İSPANYOL EKİBE KATILDIM’
Antarktika’ya giderken, ben yolda İspanyol ekibe katıldım. Benim çalışmamın daha çok hareket halindeki gemi üzerinde yapılması gerekiyordu ve tam o sene Türkiye, İspanya ile Kutup araştırmalarında işbirliği antlaşması imzalamıştı. Gerçekleştirilen ilk işbirliği, benim çalışmamla oldu. İspanyolların ekibinde İspanyol, Portekizli, İtalyan, Fransız, Kanadalı, Bulgar ve Kolombiyalı araştırmacılar vardı. Ülkeler arasında bu şekilde dayanışma da var. Büyük gemileri olan ülkelerin imkanlarını, üslerini kullanabiliyorsunuz. İspanyol ekipte plastik kirliliğiyle ilgili çalışmalar yapan çok sayıda bilim insanı vardı. Pek çok bölgede adaya çıkıp penguenlerden tüy, kan örnekleri, vücuttan parazit örnekleri aldılar. Birlikte dalışlar yapan ve deniz dibinden örnekler alan arkadaşlar vardı. Antarktika, altında kara olan büyük bir kıta olduğu için ve dünyada hiçbir ülkeye ait olmadığı için pek çok ülke orada kutup araştırma istasyonları kurmuş durumda. İspanyolların üç üssü vardı.
‘12 AY İNSANIN BULUNABİLDİĞİ ÜSLER VAR’
-
Kalıcı araştırma laboratuvarları mı?
-İspanya'nın iki ayrı üssüne bizzat gittik, Arjantin üssüne gittik, İngiliz üssünün çok yakınından geçtik. 30, 40 binasıyla neredeyse her biri küçük bir köy. Onlar, 12 ay insanın bulunabildiği araştırma istasyonları. Kutup kışı olduğu dönemlerde kişi sayısı minimuma iniyor, araştırmalar büyük ölçüde sonraki yaza kalıyor.
‘ANTARKTİKA'DA ÜS KURACAĞIMIZ BÖLGEYİ BELİRLEDİK’
Türkiye de Antarktika'da üs kuracağı bölgeyi belirledi. Horseshoe Adası. Oraya birkaç tane baraka, kulübe yerleştirip, Türk bayrağını dikip orayı Türkiye'nin bilimsel araştırma üssü haline getirdi. Bu üssün geliştirilmesi ile ilgili çalışmalar sürüyor. Türk ekibi gittiği zaman o adaya çıkıyor, orada birkaç hafta kalıp adayla ilgili çalışmalar da yapıyorlar. Kutup seferlerine başlamamız çok umut verici, çok güzel bir şey. İşin güzel tarafı da yedi, sekiz yıldır aksatmadan hem Kuzey hem Güney Kutbu’na daha da organize bir şekilde seferler yapmamız. Türkiye'nin bilim vizyonu bakımından en etkili çalışmaları aslında. Dünyanın yapısını, bütün uzak köşelerini keşfetmek, uzayı anlamamız açısından da önemli. Türkiye'nin hedeflerinden biri orada kalıcı üsse sahip olmak. Kalıcı üs sahibi olmak için belli bir tarihe kadar çalışmaları başlatacaksınız, bunun sürekliğini göstereceksiniz, bilimsel sonuçları yayınlayacaksınız… Türkiye sağlam adımlarla ilerliyor.
‘KUZEY’DE RUSLARIN İŞLETTİĞİ MADEN OCAKLARI DA VAR’
-
Arktikte de var mı kalıcı üsler?
-Kalıcı üsleri olan ülkeler var Svalbard adalarında. Svalbard adası, Antarktika kıtası gibi değil. Hangi ülkeye ait olduğu belli değil ama Norveçli bir vali tarafından yönetiliyor. Diğer taraftan Rusların işlettiği maden ocakları var... Orada üs kurma süreci biraz daha uzun, biraz daha zor olabilir. Türkiye'nin önceliği Antarktika.
-
Çok teşekkür ederiz.
DENİZ MEMELİLERİNİ ARAŞTIRDI
-
Sizin araştırma konunuzu kısaca tanıtabilir miyiz?
- Benim çalışmam, Kuzey ve Güney Kutbundaki balina, yunus ve fok çeşitliliği, bölgelere göre görülen birey sayıları ve bundukları bölgelerin belgelenmesiydi. Bütün yol boyunca gördüğüm deniz memelilerini, balinaları, yunusları, fokları belirledim, bunları gördüğüm yerleri harita üzerinde işaretledim, balinaların fotoğraflarını çekip bunları uluslararası balina veri tabanına yükledim. Oradan karşılaştırma materyalleri elde ettim. Daha önce hiç fotoğraflanmamış olan epeyce bireyin fotoğrafı veri tabanına yüklendi. Fotoğrafları yüklediğimiz ‘happywhale (mutlu balina), açık bir veri tabanı, orada profil oluşturuyorsunuz. Yapay zeka ile bütün bu fotoğrafları sürekli karşılaştırıyor, eşleşmeleri bize direkt kullanışlı veri şeklinde sunuyor. O eşleşmeyi bilimsel makale olarak yayınlama hakkı da fotoğrafı yükleyenin. Kuzey’de belirlediğimiz balinanın biri Orta Amerika'da görüntülenmişti, oradaki diğer fotoğrafı çeken ve yükleyen ekiple şu anda ortak bir makale hazırlıyoruz.
‘KUYRUK DESENLERİ TAMAMEN BİREYE ÖZGÜDÜR’
Balinaların kuyruklarındaki desenler tamamen bireye özgüdür, kuyrukların fotoğrafını çekmek, karşılaştırma için yeterli. Uzun zaman diliminde, küresel iklim değişikliğine bağlı olarak hareketlerinde veya suyun ısınmasına bağlı olarak kuzeyde, ekvator bölgesinde veya Antarktika bölgesinde geçirdikleri zaman dilimlerinde değişim olup olmadığını değerlendirebiliyorsunuz.
DÖRT AYDA 8 BİN KİLOMETRE YOL GİTMİŞ
-
Ne sonuçlara vardınız? Raporunuzdan bir, iki satır söyleyebilir misiniz?
- Kuzey Kutbundan 5 tane birey, Güney Kutbundan 16 birey, daha önce dünyanın başka bölgelerinde görüntülenmiş bireyler olarak sisteme eklendi. Görüntülediğim bireyin biri, ilk defa 1989’da fotoğraflanmış. Bu zaman diliminde, altı, yedi defa dünyanın farklı bölgelerinde görüntülenmiş. Daha önce hiç belirlenmemiş bir bireyi belirleyip sisteme eklemek, çok orijinal bir durum. Bundan sonra insanlar bunu takip edebilir. Ancak birilerinin daha önce başka yerlerde görmüş olduğu bireyleri yeniden görmüş olmak da çok değerli, böyle o bireyin hareketlerini ve dünyanın hangi bölgelerini kullandığını takip edebiliyoruz. Kuzey Kutbu’nda benim görüntülediğim birey, bizden dört ay önce Orta Amerika'da görüntülenmiş, böylece dört ayda 8 bin kilometre yol gitmiş olduğunu belirlemiş olduk. Bu tür çalışmalar, hayvanların dünya üzerindeki göçlerinin belirlenmesini ve bireylerin hareket kalıplarının ortaya konulmasını sağlıyor.
10 YILDA 200’ÜN ÜZERİNDE BİLİMSEL MAKALE
-
Dünyada bilimsel çalışmalar açısından neredeyiz, hangi noktasındayız?
-Kuzey’in sadece üçüncüsünü, Antarktika’nın sekizinci bilim gezisini yapıyoruz. Yedinci Antarktika seferinde, komşumuz Bulgaristan'dan bir bilim ekibi vardı. Onların sırtlarında bu geziyle ilgili hazırlanmış olan özel kıyafetlerinde 30. Antarktika seferi yazıyordu. İspanyollar 36. Antarktika seferini yapıyordu. İngiltere, Arjantin, Şili, onlar muhtemelen 100 yıla bile yaklaşmıştır. Arjantin’in Esperanza üssü 1953 yılında açılmış. Enstitü kurulmadan önce de iki sefer yapılmıştı. Diyelim ki 10 yıldır Kutup gezileri yapıyoruz. Bu süreçte 200’ün üzerinde bilimsel makale yayınlandı. Çoğu, uluslararası önemlibilimsel dergilerde yayımlandı.Türk araştırmacılar yeni canlı türleri keşfetti. Erciyes Üniversitesinden Prof. Dr. Gökhan Halıcı arkadaşımız Antarktika’dan 15 kadar yeni liken türü keşfetti ve bilim camiasına tanıttı mesela. Bunlar oldukça önemli keşifler. Antarktika’da kalıcı bilim üssüne sahip olma hakkındı kazanmak üzereyiz. Antarktika'daki çalışmaları koordine eden antlaşmalar var. Ülkelerin buraya dahil olmaları açısından farklı statüleri var, Türkiye kısa sürede sağlam bir yer edinme aşamasında. Bilimsel düzeyi yüksek çalışmalar yapılması, iyi seviyede bilimsel makaleler üretilmesi, çok temel, önemli kriterler. Tarihsel olarak biraz geç başladık ama inanın çok iyi düzeyde başladık ve çok nitelikli bilimsel çalışmalarla ve sağlam adımlarlailerliyoruz.
‘ANTARKTİKA DÜNYANIN EN ZOR YERİ’
-
Arktik mi zor yoksa Antarktika mı?
-İkisinin şartları çok farklı. Arktik’te karaya çıkış hiç yoktu… Genel olarak Antarktika daha zordur. Dünyanın en zor yeri.
-
Ulaşım bakımından mı?
-Ulaşım bakımından, şartlar, şartların değişkenliği bakımından zor. Yazın, karaların sadece yüzde 2’sinde buz örtüsü kalkıyor. Kıtanın içine doğru, tamamen buzun üzerindesiniz. Şartların inanılmaz hızlı değiştiği ve çok sert, çok zor olabildiği bir ortamdasınız. Karada çok ilerlemeniz, orada kalmanız hiç kolay değil. Oranın şartlarına uygun, sağlam, kalıcı üsleriniz olacak ki karada biraz daha uzun süreli bir şeyler yapma şansınız olsun. Lojistiği de çok zor. Bir geminin sürekli gelip gidiyor olması, bütün ihtiyaçlarınızı karşılaması lazım. Gerçekten zorlu ortamlar.
BİR DAMLA ATIK SUYUNUZU BIRAKMA ŞANSINIZ YOK
-
Aksamalar olduğunda ne tür sorunlar çıkıyor? Lojistikte aksama oluyordur mutlaka.
-Türkiye oradaki üssünü sadece senede birkaç hafta kullandığı için oraya zaten Arjantin veya Şili'den kiraladığı bir gemiyle ulaşıyor. Gidiş geliş boyunca ihtiyacınız olan her şey gemide ve yanınızda oluyor. Konaklamayı bile her gün gemiye dönüp gemide yapıyorsunuz, gündüz karaya çıkıp çalışıyorsunuz. Kalıcı üs olduğu zaman, lojistiğin size ait gemilerle sağlanması gerekiyor. Çok hassas bir ekosistem. İspanyolların 5 çadırdan meydana gelen bir geçici yaz kampı vardı. Gemi 5-10 günde bir uğrayıp onların bütün ihtiyaçlarını bırakıyor, bütün atıklarını da alıp götürüyordu. Bir damla atık suyunuzu bile çevreye bırakma şansımız yok. Elektrik yok. Gündüz güneş paneli var. Akşam ısıtma yok. Buzdolabı gibi cihazlar yok. Ama kalıcı üslerde bunların hepsi sağlanıyor. Günlük düzenli işleyen yemekhaneleriniz var…
HEYECAN VE MUTLULUK ZORLUKLARI YENİYOR
-
Değişken iklim insan sağlığını da çok etkiliyordur mu?
-Orada olmanın heyecanıyla, mutluluğuyla zaten olumsuzlukları açıkçası çok dert etmiyorsunuz. Altınızda oranın şartlarına uygun olan bir gemi var. Güverte şartları dışarıda kalmak için uygun değilse herkes geminin içine giriyor, şartların düzelmesini bekliyor. Karadayken de şartlar kötüleşirse karada kalamazsınız. Hemen ya gemiye döneceksiniz ya da kalıcı üssünüz varsa üsse. Orada her şeyi şartlar belirliyor ve siz o şartlara uymak zorundasınız.
