Türk dostu bir oryantalist: Pierre Loti

İsmi İstanbul Eyüpsultan’da Haliç’e bakan bir tepeye verilen, adına dostluk derneği kurulan bir Fransız aydın olan Pierre Loti, kamuoyunda sık sık tartışılıyor. Özellikle oryantalizm ve Avrupamerkezci anlayış çerçevesinde Loti’nin Türklere yaklaşımı bir yandan eleştirilirken bir yandan da Avrupa’da Türkleri savunan yazıları onu “Türk dostu” yapıyor.

TÜRKİYE İLE YOLU 1876’DA KESİŞTİ

Asıl adı Louis Marie Julien Viaud olan Pierre Loti, 14 Ocak 1850’de dünyaya geldi. Fransız Deniz Kuvvetlerinde görev alan Pierre Loti’nin ismini de 1867 yılında yaptığı Tahiti seferi sırasında buradaki yerlilerden aldığı iddia edilmektedir.

7 Eylül 1876 tarihinde İstanbul’a gelen Loti, 23 Eylül gününde Le Monde Illustré’ye II. Abdülhamid’in cülus töreninin çizimlerini yollar. Loti’nin Türkiye’yle ilgisi de böylelikle başlamış olur. Deniz subaylığının yanı sıra romancı kimliğiyle tanınan Loti, 1879'da ilk romanı olan Aziyade’yi yayımlar. Aziyade Loti’nin bir Çerkes kızıyla olan gizli aşkını anlatan bir romandır. Kimilerine göre ise Aziyade bir Çerkes kızı değil bir erkektir.

İstanbul’un Eyüp semtinde yaşayan Loti, Arif Efendi ismini kullanır. Tıpkı Türkler gibi giyinen Loti, 1887 yılında tekrardan İstanbul’a gelir. Kaybettiği Aziyade’yi arar. Bu hikâyeyi ise ‘Doğu’daki Hayalet’ adıyla yayımlayacaktır.

1890 yılında Pierre Loti İstanbul’a tekrar gelir. Bu sefer saray davetlisi olarak Yıldız Sarayı’nda ağırlanır ve kendisine Mecidiye Nişanı verilir.

AVRUPA’DA TÜRKLERİ SAVUNAN BİR ORYANTALİST

1891 yılında Fransız Akademisi’ne seçilen Loti, İstanbul’a bir kez daha 1910 yılında gelir. 1910 yılında geldiğinde Divanyolu Caddesi’nde Atik Ali Paşa Camisi karşısında Zabit Kemal Bey’in evini üç aylık bir süre için kiralar. İstanbul’a son kez 1913 yılının Ağustos ayında Osmanlı Devleti’nin daveti üzerine gelir.

Trablusgarp Savaşı sırasında Türkleri Batı kamuoyunda savunmaları neticesinde büyük bir kalabalık tarafından Galata rıhtımında karşılanır. Pierre Loti, İtalya’nın Trablusgarb’ı işgali karşısında Türkleri savunduğu yazılarıyla siyasal bir tavır içine girer.

Loti’nin dostane tavırlarına karşılık Yahya Kemal, Abdülhak Şinasi Hisar, Ahmed İhsan, Bedri Nedim, Celâl Sâhir, Velid Ebuzziya gibi isimler 10 Ocak 1920 tarihinde Pierre Loti Cemiyeti’ni kurar. Cemiyet’in kurucuları arasında yer alan Abdülhak Şinasi Hisar şu bilgileri verir:

“1919 sonunda Türk matbuatı erkânından bazıları Türkiye ve Türklerin haklarını müdafaa için bir toplantı yapılmasına karar vermişlerdi. 10 Aralık 1919’da 20 Matbuat Cemiyeti’ne dâhil otuz-kırk kadar âzâ toplanarak bir de Pierre Loti Cemiyeti kurmaya teşebbüs etmişlerdi. Bu toplantıda Abdülhâk Hâmid, Hamdullah Suphi, Yahya Kemal, Celâl Sâhir gibi bazı şairler, edipler ve Ahmed İhsan, Velid Ebuzziya, Kâzım Şinasi gibi bazı gazeteciler vardı.”

ERMENİ SOYKIRIMI İDDİALARINA VERDİĞİ YANIT

Marmara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Yaşar Gürbüz, Pierre Loti’nin 1920 yılında L'Est de Paris gazetesine gönderdiği makaleyi günümüz Türkçesine çevirdi. Gürbüz’ün çevirisinde Loti’nin Ermeni soykırım iddialarına yönelik yazdıkları açık biçimde Türkiye’den yana tutum aldığını gösteriyor:

“Türkiye’nin kemirici kurtları, profesyonel gammazları ve iftiracıları, zenginlerin ve fakirlerin tüm varlıklarını kendilerine akıtan bütün Hıristiyan âlemini Osmanlı vatanı aleyhine kışkırtan ve Yunanlarla birlikte her fırsatta mezalim yabanlar Ermenilerdir. Lövantenlerin hiçbir ülkede, hiçbir devirde Türklere karşı olan bir iftira eseri bu kadar yüzsüzce icra edilmemiştir.”

Loti Türkiye lehine yazdığı yazıları 1913 yılında “Can Çekişen Türkiye” kitabında bir araya getirmiştir. Özellikle Trablusgarp ve Balkan Savaşlarında Türklerin yaşadıklarını aktarmıştır.

LOTİ’YE YÖNELİK ELEŞTİRİLER

Türkiye bugün Batı’dan ve Avrupamerkezci anlayıştan koparken Pierre Loti’yi de tartışıyor. Özellikle muhafazakâr çevrelerde, Eyüpsultan’da bir tepeye Pierre Loti adının verilmesi tepkilere neden olmuş, hatta tepenin isminin değişmesi için Charlie Hebdo’nun 2020 yılında Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı hedef almasının ardından kampanyalar da düzenlenmişti.

Ancak Loti’ye yönelik en sert eleştiriyi 1925 yılında Nâzım Hikmet yapmıştı.

1925 yılında yazdığı şiirde, Loti için “Ne domuz bir burjuvaymışsın meğer!/Maddeden ayrı ruha inansaydım eğer/ Şarkın kurtulduğu gün/ senin ruhunu/ köprü başında çarmıha gerer/ karşısında cigara içerdim!” dizelerini yazmıştı. Hikmet bu şiirinde aslında Loti’nin Türkiye’yi ve Doğu toplumlarını oryantalist bir anlayışla görmesine tepki göstermişti.

Her ne kadar Türk dostu bir tutum izlese de Loti’nin oryantalist yaklaşımı yazılarının satır aralarında da ortaya çıkıyor. Örneğin L'Est de Paris’e yolladığı makalede Türklerden “zavallı” diye bahseder.
Nazım Hikmet’in de “İşte Frenk şairinin gördüğü Şark” diye eleştirdiği Loti’nin Aziyade ve özellikle Doğu’daki Hayalet romanlarında oryantalist unsurlar sık sık yer alır.