Yükselen güçler arasındaki gerilimler Orta Asya’yı nasıl etkiliyor?
ABD, AB, Çin ve Rusya arasındaki diplomatik gerilimlerin son zamanlarda tırmanması, Orta Asya için istenmeyen bir gelişme. Avrupa Birliği Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Joseph Borrell’in Moskova’ya son karmaşık ziyareti, karşılıklı agresif söylemlerle gölgelendi. Beyaz Saray, Çin'i en büyük rakibi olarak nitelendiriyor ve Biden ile Putin arasında yakın zamanda gerçekleşen sözlü atışma, Batı ile Rusya-Çin arasına yeni bir “demir perde”nin hızla indiğini gösteriyor. Bu devletler, muhtemelen Orta Asya dâhil dünyanın farklı bölgelerine yayılacak olan stratejik bir rekabete girmeye hazır olduklarının sinyallerini veriyor. Bu tür politikalar, Orta Asya liderlerinin siyasi ittifaklarını açıkça göstermeleri ve bu kampta kurulan normlara uymaları için artan baskıya yol açacaktır.
Bu zaten gerçekleşmeye başlıyor. Moskova'daki Luzhniki Stadyumu'nda yaptığı konuşmada Cumhurbaşkanı Putin, "Kimsenin Rusya'nın zengin armağanlarını Rusya Federasyonu'na zarar vermek için kullanmasına asla müsamaha göstermeyeceğiz." dedi. Açıklamanın eski Sovyet cumhuriyetlerine yönelik olduğu açıktı ve Putin onları Rusya'nın düşmanlarıyla yakın ortaklıklar kurmaktan kaçınmaları konusunda uyardı. Ukrayna, Gürcistan ve Moldova gibi birçok post-Sovyet ülkesi, Rusya ile uzun erimli çatışmaya girmiş ve kendilerini ABD ve Avrupa ülkeleri ile ittifak arayışı içine sokmuşlardır. Moskova özellikle Avrasya Ekonomik Birliği (EAEU) ile Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü'nü (CSTO) entegre ederek etki alanını koruma çabasını yoğunlaştırıyor.
‘BİDEN, TRUMP’IN ORTA ASYA POLİTİKASINI DEĞİŞTİRMEYECEK’
Önceki ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo, Şubat 2020'de bölgeye yaptığı ziyaret sırasında, özellikle Sinciang'daki insan hakları durumuyla ilgili olarak Orta Asyalıları Pekin'e karşı bir araya getirmeye çalışmıştı. ABD Ticaret Bakanı Wilbur Ross, Ekim 2019'un başlarında, Özbekistan'ın EAEU'ya katılma arzusunun, ülkenin Dünya Ticaret Örgütü'ne katılım sürecini karmaşıklaştırıp genişletebileceği konusunda uyarmıştı. Başkan Biden liderliğindeki yeni ABD Yönetimi, Orta Asya politikasını henüz netleştirmedi, görünüşe göre yaklaşımı önceki yönetimden önemli ölçüde değişmeyecek ve Washington, bölgedeki Rus ve Çin nüfuzunun azaltılması arayışında olacak.
‘ÇİN, ABD’NİN PASİFİK’TEKİ ETKİSİNİ AZALTMAYA ÇALIŞACAK’
Çin, ikili görüşmelerde kapalı kapılar ardında hassas konuları tartışmayı tercih ederek, genellikle bölgedeki dış güçlerin faaliyetlerini açıkça eleştirmekten kaçınmaya çalışıyor. Bununla birlikte, “Diğer ülkelerin içişlerine müdahaleye karşı çıkmaya ve dünyadaki açıklık ve adaleti sürdürmeye” hazır olduklarını gösteren Çin-Orta Asya ülkeleri ortak resmi açıklamaları, ABD ve Avrupa Birliği'ne yönelik görünüyor. Buna ek olarak, Çinli yetkililer sık sık Asya-Pasifik'te artan ABD askeri varlığı hakkındaki endişelerini dile getiriyorlar. Batı güçlerinin oradaki etkisini azaltmanın bir yolu Orta Asya'daki güvenlik angajmanını genişletmek olacaktır.
‘ORTA ASYA’DA BÖLGESELCİLİK YÜKSELİŞTE’
Şevket Mirziyoyev 'in 2016'te Özbekistan'da iktidara gelmesinden bu yana Orta Asya'da bölgeselcilik yükselişte. Bölge ile tecrit ve çatışmadan uzaklaşan Özbekistan yeni bir işbirliği yaklaşımı kurmayı amaçladı.
Beş Orta Asya Cumhuriyeti, dış güçlerin desteği olmadan ilk olarak 2018'te Devlet Başkanları arasında yıllık danışma toplantılarının düzenlendiği için bir platform başlattı. Bundan önce, bölgedeki yaygın eğilim ikili diplomasi ve acil sorunları çözmek için müzakerelerdi. Bu, Orta Asya devletlerinin su dağıtımı, sınırların belirlenmesi, düşük düzeyde bağlanırlık, iklim değişikliği ve zayıf altyapı gibi ortak zorlukları toplu olarak ele alabilecekleri konusunda yenilenmiş bir umut sunuyor.
Siyasi, sosyo-ekonomik ve kültürel alanlarda bölgesel işbirliğinin arttırılması, Orta Asya'yı önemli ölçüde güçlendirebilir ve büyük güç rekabet de dâhil olmak üzere çağdaş zorluklar ve tehditler karşısında bölgenin direncini artırabilir. Çok taraflılık, bölgenin çıkarlarını teşvik etmede güçlü ve birleşik bir ses geliştirmesine izin verirken, büyük güçlerin sıfır toplamlı oyunlarına çekilmekten kaçınmasını sağlayacaktır.
Bununla birlikte, Rusya ve Çin, Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT), Şanghay İşbirliği Örgütü (SCO) ve yukarıda belirtilen CSTO gibi kendi çok taraflı çerçevelerinin yanı sıra, bölge ile ikili ilişkilere öncelik vermektedir. İşbirliği mekanizmaları potansiyel olarak bölgesel devletleri bağımlılık ilişkilerine sokmaya çalışan büyük güç çabalarını etkisiz hale getirir.
ABD ve AB'nin bölgesel işbirliğinin daha da derinleşmesini teşvik etmesi, Rusya ve Çin'in onları bir tehdit olarak görmesine neden olabilir. Bu, yeni 2018 Rusya-Orta Asya platformunu ve 2020 Çin-Orta Asya muadilini açıklayabilir.
DIŞ GÜÇLER ARASI MÜCADELE BÖLGEDE İSTİKRARSIZLIK YARATIYOR
Son olarak, dış güçler arasındaki çatışmanın artması, bölgesel aktörlerin iç siyasi istikrarını tehdit edebilir. Büyük güçler, çıkarlarını destekleyecek iç siyasi grupları aktif olarak destekleyebilir ve himaye edebilir.
Bu zaten Kırgızistan'da oluyor. Örneğin, ABD ve Rusya'nın askeri varlığı sorunu, ülkeyi istikrarsızlaştırmada önemli bir faktör. Kırgızistan son 15 yılda kökten üç rejim değişikliği ile karşı karşıya kaldı. Dahası, Kırgız cumhurbaşkanlığı için önde gelen tüm adayların belirleyici seçimler veya önemli siyasi olaylar arifesinde Moskova ve diğer önemli yabancı başkentleri ziyaret etmeleri gelenek haline geldi. Bazı haberlere göre, eski Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sooronbay Ceenbekov, Eylül 2019'te Rus liderliği ile yaptığı görüşmelerden sonra ABD'ye planlanan ziyaretini iptal etti.
Genel olarak, Orta Asya büyük dış ortakları arasında artan bir jeopolitik rekabet dönemine giriyor. Bu, ABD, Rusya ve Çin arasındaki çatışmayı Orta Asya'ya yayacak, ittifaklar kuracak ve bölgesel aktörleri taraf seçmeye zorlayacak ve istikrarsızlık riskini artıracaktır. Ancak bölge için hala alternatif seçenekler var. Orta Asya işbirliğinin daha da derinleşmesi, dış politika koordinasyonu ve güven artırıcı önlemler, büyük güç istikrarsızlığına karşı bir siper görevi görebilir.
* Kaynak: https://www.fpri.org/article/2021/04/how-rising-great-power-tensions-will-affect-central-asia/
