Artıklardan kompost yapımı

Erik, kayısı, üzüm gibi kuru meyveleri su ve şekerle kaynatarak yapılan tatlıya “hoşaf” denir. Aynı tatlı taze meyvelerle yapılırsa “komposto” adını alır. Sözcük oldukça benzese de bu yazıda alınan “kompost” çok farklı kavramdır.

Burada sunulan teknik bilgiler, Prof. Dr. Burhan Kacar'ın “Temel Gübre Bilgisi” adlı eserinden özetlenmiştir . Değerli meslektaşıma teşekkür ederim.

KOMPOSTUN TANIMI

Kompost, canlı kökenli artık ve atık maddelerin çürütülmesi sonucunda elde edilir. Çiftlik gübresi başta olmak üzere meyve ve sebze artıkları, biçilen çimler, budama artıkları, yaprak ve dal parçaları, kuruyan bitkiler, patetes, soğan ve yumurta kabukları, çay ve kahve artıkları, talaş, kıyılmış karton ve kâğıt parçaları kompost yapımında kullanılabilir. Süt ve et ürünleri, yağlı ve margarinli yiyecekler ve kemikler (et, tavuk ve balık vb) kullanılamaz.

KOMPOST YAPIMI

Kompost yapmanın en kolay şekli yığın yöntemidir. Yığının her yönü 1 metre olmalıdır. Öncelikle güneş, yağmur, don gibi hava koşullarından etkilenmeyecek bir yer seçilir. Zemin sıkıştırılır ve sertleştirilir. Kompost yapmaya elverişli maddeler 10 santimetreden daha büyük olmayacak şekilde kesilip parçalanır. Zemine 10 cm yükseklikte bir tabaka oluşturacak şekilde, içinde bitki parçacıkları da olan iri saman serilir. Bu tabaka yığına alttan hava girmesini sağlar. Parçalanarak karıştırılan kompost materyali samanın üzerine 10 cm kalınlıkta bir tabaka şeklinde serilir. Onun üzerine mayalanmayı sağlamak için bir tabaka nemli çiftlik gübresi serilir. Daha sonra bir tabaka kompost materyali, onun üzerine 10 santimetre yükseklikte koyu renkli verimli toprak serilir. Benzer şekilde 10 cm kalınlıkta tabakalar halinde materyal, çiftlik gübresi ve koyu renkli toprak olmak üzere yığın tamamlanır.

Bu şekilde yapılan bir yığında mikroplar hızla etkinlik gösterir ve sıcaklık artar. Birkaç gün içinde sıcaklık 50-70 Santigrat dereceye kadar yükselir ve kısa süre sonra düşer. Yığın çok kuru ve yaş olmamalı, yığının nemi korunmalıdır. Yığın kuruyacak olursa mikroplar yeterince etkin olamayacağı için beklenen tepkimeler olmaz. Yığının ıslak olması halinde yeterli hava girmeyeceği için benzeri bir durum ortaya çıkar. Kötü koku başarılı olunmadığının belirtisidir. Yığın her üç haftada bir kürek veya çatal tırmık kullanılarak aktarılmalıdır. Bu işlem çürütme işleminin hızlanmasını sağlar. Kompost materyali mikroplar tarafından parçalandığı için yığının ağırlığı biraz azalır.

BİYOLOJİK OLAYLAR

Oksijen bulunan ortamda iş gören (aerobik) bakteriler, canlı kökenli maddeleri komposta dönüştürürken gaz halinde karbondioksit ve amonyak meydana gelir ve enerji açığa çıkar.

Kompost oluşumunda esas görevi yapan bakteriler, mantarlar, aktinomisetler gibi minicanlılardır. Bunlar 25-45 derecelik orta sıcaklıkta iş görenler ve 45 ila 65-75 derece gibi yüksek sıcaklıkta etkin olanlar şeklinde iki kümeye ayrılır. Bunlar kademeli olarak devreye girerek bir iki ay içinde organik maddeleri ayrıştırırak bitkilere yarayışlı hale getirir.

KİMYASAL OLAYLAR

Kompost yapımında kullanılan maddelerin karbon/azot oranı önemlidir. Azot mikrop kitlesinin büyüme ve gelişmesini, karbon ise bu süreçte gereksinme duyulan enerjiyi sağlar. Karbon / azot oranı 25-35 arasında olan maddeler kompost yapımına uygundur. Odun talaşı, karton, kâğıt, yulaf samanı, bitki yaprakları gibi maddelerin karbon /azot oranı yüksektir. Taş yoncası, evsel atıklar, çayır bitkileri, sığır dışkısı gibi maddelerin karbon/azot oranı düşüktür. Bunlardan yalnız başına kompost yapılmamalıdır. Üretilen kompostun karbon / azot oranı 20 ve daha fazla ise tohumların çimlenmesi ve bitki gelişimi üzerinde olumsuz etki yapar. Çünkü komposttaki mikroplar topraktaki azotu kullanarak şiddetli azot noksanlığına yol açar. En uygun oran 10'dur. Üretilen kompostun karbon/azot oranının 15-20 arasında olması yeterlidir.

Kompostun olgunlaşma sürecinde karbondioksit oluşarak havaya karıştığı karbon miktarı azalır. Bu süreçte azot miktarının arttığı saptanmıştır. Dolayısıyla karbon / azot oranı azalır.

Başta fosfor olmak üzere diğer bitki besin elementleri de önem taşır. Evsel ve bitkisel atıklarla hayvan dışkılarından elde edilen kompostlarda fosfor açısından sorun oluşmaz. Arsenik, kadmiyum, krom, kurşun ve cıva gibi ağır metallerin yoğunluğu sınır değerleri aşmamalıdır. Asitlik derecesinin ölçüsü olan pH'nın 6,5 – 8,5 arasında olması gerekir.

FİZİKSEL OLAYLAR

Toprağa ve bitkilere yararlı olacak kompost yapımı için en uygun nem oranı % 50-60 arasındadır. Kompost yapılan maddeler gereğinden fazla ıslak olursa, yeterli oksijen sağlanamayacağı için havadar ortamı seven minicanlılar çalışamaz. Havasız ortamda iş yapan minicanlılar devreye girerse yığında kötü kokular oluşur.

Sıcaklık, komposta katılan maddelerin mikroplar aracılığı ile parçalanmasını sağlar. Ayrıca hastalık yapan mikropların ölmesine veya etkisiz hale gelmesine yol açar. Yığındaki sıcaklığın 35-60 derece arasında değişmesi normal kabul edilir.

İnternet ortamında çok çeşitli kompost yapma yöntemlerinden söz edilmektedir. Doğru bilgileri aktarmak için, bitki besleme konusunda tanınmış bir uzman olan meslektaşımın özenle hazırlamış olduğu kitabını esas almayı uygun bulduğumu belirtmek isterim.

Kaynak: Burhan Kacar, Temel Gübre Bilgisi, Nobel Akademik Yayıncılık, I. Basım, Ağustos- 2013, Ankara, s. 213 vd.