Çin’den hayat pahalılığına çare: Tedarik ve Pazarlama Kooperatifleri

Türkiye’nin en güncel ekonomik sorunu hayat pahalılığıdır. Bugün bu, gelişmiş kapitalist ülkelerin de en can alıcı sorunu. Üstelik, onlarda ciddi bir ekonomik durgunluk koşullarında enflasyon yükseliyor. Türkiye’de ise bitkisel üretimde son yılların rekoru kırılırken, pazarda sebze ve meyve fiyatları el yakıyor. AK Parti hükümeti, fiyat artışına ağırlıklı olarak polisiye tedbirlerle çare arıyor.

Dünyanın en kalabalık ülkesi Çin, bu dönemde daha önce devrim ile uygulamaya koyduğu ancak “Dışa Açılma ve Reform” döneminde terk ettiği “Tedarik ve Pazarlama Kooperatifleri”ne döndü. Bu yolla, tarımsal ürünlerin, üreticiden doğrudan tüketiciye ulaşmasını ve tarımsal üretimin planlanan doğrultuda yapılmasını güvence altına aldı. 1950’lerde hayat kurtaran Çin’in köylü kooperatifleri 21. yüzyılda, Çin’in kırsal canlanmasının ve ortak refahı sağlamanın aracı olarak yeniden doğdu.

ÇİN’İN TEDARİK VE PAZARLAMA KOOPERATİFLERİ: GŌNGXIĀOSHÈ

Çin’in efsanevi Tedarik ve Pazarlama Kooperatifleri (gōngxiāoshè), çiftçiler tarafından gönüllü olarak kurulup yönetilen ve en yoksul çiftçilere dayanarak örgütlenen ve devlet tarafından desteklenen ekonomik işbirliği kuruluşlarıdır. Ana faaliyetleri, ürün alımları, satışları, işleme, depolama, nakliye, bilgi, teknik hizmetler, eğitim ve benzerleridir. Kooperatifler, üyelerine üretim ve satış hizmeti sağlayan, karşılıklı yardım ve işbirliği yoluyla üretim ve yaşam standartlarını iyileştirmek için çalışan, üyeler tarafından yönetilen özerk ticari kuruluşlardır.

Her düzeydeki tedarik ve pazarlama kooperatifleri bağımsız bir muhasebeye sahip, yani kendi kar-zararlarından sorumlu tutuluyor. Esas olarak devlet tarafından planlanan ürünlerin satın alınmasını, çiftçilere ekilecek ürünlerin tanıtılması, üretiminin desteklenmesi ve tarım ürünlerini nihai tüketiciye ulaştırılmasını sağlıyorlar.

Ülke genelindeki tedarik ve pazarlama kooperatiflerinin üst kuruluşu, “Tüm Çin Tedarik ve Pazarlama Kooperatifleri Federasyonu” (ACFSMC) ise doğrudan Çin’in hükümeti olan Devlet Konseyi’ne bağlı ve merkezi Pekin’de. ACFSMC, uzun yıllardır merkezi Belçika’da bulunan Uluslararası Kooperatifler Federasyonu’nun da bir üyesi.

GŌNGXIĀOSHÈ’NİN ÇİN’DEKİ HİKAYESİ

1 Ekim 1949’da Çin Halk Cumhuriyeti kurulunca, aynı yılın kasım ayında Çin Komünist Partisi (ÇKP) Merkez Komitesi, “Merkezi İşbirliği İdaresi Bürosu”nu kurdu. Bu idarenin ilk işi de Temmuz 1950’de ülke çapında Tedarik ve Pazarlama Kooperatiflerini kurmak oldu. 1953 yılında Çin, tahıl, yağlı tohumlar, pamuk ve diğer önemli ürünler için “birleşik alım ve satım” politikasını benimseyerek tarım ürünlerini kırsal alanlardan satın aldı ve kentsel alanlara karneyle dağıttı. Bu kuruluş Temmuz 1954’te Tüm Çin Tedarik ve Pazarlama Kooperatifleri Federasyonu olarak yeniden adlandırıldı.

Çin’deki kooperatifler yüzyılı aşkın bir süredir varlığını sürdürüyor. Kökü, Eylül 1922’de Anyuan Demiryolu ve Maden İşçileri Kulübü tarafından kurulan ilk tüketici kooperatifine kadar uzanmaktadır. (1)

Mao döneminde (1949-1976), bu kooperatifler, halkın temel ihtiyaçlarını karşılayan satış mağazaları olarak işlev gördüler. Kooperatifler sayesinde, Çin’in asıl üreticileri olan köylüler, “milletin efendisi” yapıldı. Kooperatifler, dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olan Çin’in, iç pazarına dayanan mucizevi kalkınmasının taşıyıcı kolonları oldular. Açlık, vurgunculuk, karaborsa vb. gibi olumsuzları temizlediler.

Ancak, bu kooperatiflerin çoğu, Çin’in “Dışa Açılma ve Reform” politikalarının kamu ekonomisini tahrip etmeye yönelmesi ve yönetimin özel sektöre alan açmasıyla arka planlara atıldı. Aslında kooperatifler Çin’den hiçbir zaman kaybolmadı. Sadece ulusal ekonomideki etkileri ve rolleri zaman içinde değişti. Kooperatifler 1990’lardan bu yana, “piyasadaki tekel konumunu kötüye kullandığı, idari yetkilerine aşırıya götürüp köylüler üzerinde baskı gücü oluşturduğu, kötü hizmet anlayışları, ürün yetersizlikleri ve çeşitlilik eksiklikleri” nedeniyle eleştiriliyor. Tıpkı Türkiye’de KİTlerin eleştirilmesi gibi!

Xİ JİNPİNG İLE YENİDEN DOĞDULAR

2012’deki ÇKP 18. Genel Kongresi’nde Xi Jinping’in ÇKP Genel Sekreteri olmasına kadar tedarik ve pazarlama kooperatifleri, arada bir toparlama çalışmaları olsa da erimeye devam etti.

Xi Jinping’in göreve gelmesinden bu yana geçen on yılda ise yeniden doğdu ve giderek daha yaygın hale geldi. Şu anda neredeyse tüm köy ve kasabalarda bu kooperatiflerden bulunuyor.

Kooperatiflerin yeniden doğmasının kilometre taşları şöyle:

• 2013 yılında, Devlet Konseyi’nin “1 No’lu Merkezi Talimatı”, tarımsal ürünlerin verimli dolaşımı için tedarik ve pazarlama kooperatiflerini desteklemeyi, “kooperatiflerin kırsal bölgelerdeki toplumsal hizmetlerdeki önemli rolünü tam olarak oynamasını sağlamak için kooperatiflerinin reformu, gelişimi, dönüşümü ve iyileştirilmesi için fırsatlar getirmeyi” kapsıyordu.
• 2014 yılında ise tedarik ve pazarlama kooperatiflerinin “kapsamlı pilot reformu” 1 No’lu Merkezi Talimat’a ve “Hükümet Çalışma Raporu”na dahil edildi.
• 2016 yılında 1 No’lu Merkezi Talimat, kooperatiflerin reformunun daha da ilerletilmesini, çiftçilerin kırsal endüstrilere katılmalarının teşvik edilmesini ve endüstriyel zincirden elde edilen faydalardan daha fazla pay almalarının sağlanmasını öngörüyordu. Aynı yıl, “Ulusal Tedarik ve Pazarlama Kooperatiflerinin Geliştirilmesi için On Üçüncü Beş Yıllık Plan” yayınlandı ve uygulamaya konuldu.
• Haziran 2017’de, tedarik ve pazarlama kooperatiflerinin kapsamlı reformu için özel pilot proje başlatıldı ve 28 ildeki 32 idari yapı pilot görevi üstlendi.
• 31 Ağustos 2020’de Çin Tedarik ve Pazarlama Kooperatifleri Federasyonu’nun reformu tamamlandı. Kooperatiflere önceden verilmiş olan idari işlevler kaldırıldı, denetim birimleri ve doğrudan mali ödenekler iptal edildi. Merkezi ve yerel hükümetlerin kooperatiflerin gelişimlerini desteklemek için hizmet satın alması ilkesi getirildi. (2)

ORTAK REFAHA ULAŞMANIN ARAÇLARINDAN

2019-2022 yılları arasında hüküm süren Kovid-19 salgını döneminde, sokağa çıkma yasakları sırasında kooperatiflerin ne kadar işlevsel olduğu görüldü. Kıt olan ürünlerin zamanında ulaşması sağlandı, çok yüksek fiyatlarla tedarik edilebilecek ürünlerin makul fiyatlarla satılması kooperatifler sayesinde mümkün oldu.

2022 Ekim’inde ÇKP Merkez Komitesi Genel Sekreteri Xi Jinping 20. Genel Kongresi raporunda “ortak refaha” ulaşma ihtiyacı için Tedarik ve Pazarlama Kooperatiflerinin önemini vurguladı. Bunun ardından Çin kırsalında yeni 50.000 tedarik ve pazarlama kooperatifi kuruldu. Örneğin Çin’in ortasında yer alanve tahıl merkezi olan Hubei Eyaleti, 450.000’den fazla üyeye sahip 1.373 Tedarik ve Pazarlama Kooperatifi’ni yeniden inşa etti. 

Hubei Daily’de bu gelişmeyi belirten bir makalenin yayınlanmasının ardından ve sosyal medyada yoğun tartışma başladı. (3)

‘KOMUTA EKONOMİSİNE DÖNÜŞ’ SUÇLAMASI

Bazı yorumcular, bunu Çin’in “Dışa Açılma ve Reform” öncesi dönemin komuta ekonomisine geri döndüğünün bir işareti olarak değerlendiriyor. Batılı yorumcular da yoğun olarak bu tezi işliyorlar. Çin’in “kıtlık ve büyük savaşa hazırlanmasının işareti” olarak gösteren yaklaşımlar da var. (4)

Hükümet bu iddiaları reddederek, kooperatiflerin ihyasının, hükümetin kırsal lojistik, finans ve e-ticaret hizmetlerini iyileştirme çabasının bir parçası olduğunu ve Çin’in kırsal ekonomisinin modernizasyonunu hızlandırmaya yardımcı olduğunu belirtiyor ve tüm bunların “ortak refah” çabasının bir parçası olduğunu vurguluyor.

Nitekim günümüzün tedarik ve pazarlama kooperatifleri eski tecrübelerin ışığında yeniden yaratıldı. Artık tamamen farklılar: modern işletmeler gibi yönetiliyorlar, piyasaya daha yakın hareket ediyorlar ve çok daha dinamikleri. Bazıları ise borsada hisseleri işlem gören büyük modern lojistik ve dağıtım merkezleri gibiler.

YILIN İLK YARISINDA CİROSU 400 MİLYAR DOLAR

Xinhua Haber Ajansı’nın temmuz ayında ACFSMC verilerine dayandırdığı haberine göre, Çin’in Tedarik ve Pazarlama Mooperatifleri 2022 yılının ilk yarısında istikrarlı bir satış büyümesi kaydetti ve toplam satışları yüzde 19,1 artarak 2,94 trilyon yuana (400 milyar dolar) ulaştı. (5)

Beijing Business Today’in haberine göre, Çin’de uygulanmakta olan sosyalist piyasa ekonomisinde kooperatifler, başlangıçtaki kırsal alanlarda mal tedarikini sağlama ve fiyatları istikrara kavuşturma rolünün yanı sıra, malzeme akışını yöneten, teknik hizmetler sunan ve tarım arazisi güvencesi sağlayan merkezler haline geldi. (6)

Çin Siyaset Bilimi ve Hukuk Üniversitesi’ne bağlı Sermaye Finans Enstitüsü Müdür Yardımcısı Prof. Dr. Wu Changhai’ye göre, yeni kooperatifleri Çin’in aştığı komuta ekonomisiyle ilişkilendirmek “bir şehir efsanesi ve son derece yanıltıcı bir şayia”. Prof. Wu, kooperatiflerin artık idari yetkileri bulunmadığını ve sadece çiftçilere üretim ve pazarlama konularında rehberlik ve hizmet sağladıklarına dikkat çekiyor. (7)

Tedarik ve pazarlama kooperatifleri, Çin hükümetinin önceliği olan kırsal kesimin canlandırılmasında önemli bir rol oynuyor. Artık e-ticaretin hızlı gelişimiyle birlikte kooperatiflerin hükümetin desteğiyle güçlendiğini belirtiyor.

BİRLEŞİK 400 BİN HİZMET NOKTASI

Pekin Teknoloji ve İşletme Üniversitesi İşletme Ekonomisi Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Hong Tao, Global Times’a verdiği demeçte, kooperatiflerin ülkenin dört bir yanına dağılmış yaklaşık 400.000 bütünleşik (entegre) hizmet noktasına sahip olduğunu söyledi. Hong, kooperatiflerin hem arzı hem de talebi kapsadığını ve ulusal bir ağ aracılığıyla akıllı bir tedarik zinciri sistemi oluşturmayı amaçladığını belirtti. Hong, tedarik ve pazarlama kooperatiflerinin modern tarımın inşasını desteklediğini, çiftçilerin gelirlerini artırdığını ve kentsel ile kırsal kalkınmayı bütünleştirdiğini, aynı zamanda kırsal canlanmanın sağlanması sürecinde vazgeçilmez bir rol oynadığını belirtti. (8)

MİLLİ VE HALKÇI EKONOMİLERİN OMURGASI

Satın alma gücü açısından dünyanın en büyük ekonomisi olan ve 2020 yılı sonunda “zengin ülke” sınıflamasına giren Çin’in, tedarik ve pazarlama kooperatiflerini ihya etmesi bütün dünya için çok öğreticidir. “Küçük üretici okyanuslarını” barındıran Asya, Afrika ve Güney Amerika ülkeleri açısından üretici kooperatifleri, milli ve halkçı ekonominin omurgası işlevini görüyor. Türkiye, Çin örneğini daha yakından inceleyerek, hayat pahalılığına karşı gerçekçi bir çözüm üretebilir. Türkiye’nin yaratacağı çözüm, Çin’inkinden daha ileri olacaktır. Bunun yolu ise üreticilerin milli hükümetinin kurulmasıdır.

Dipnotlar:

1-2. Tedarik ve pazarlama kooperatifleri yeniden mü türüyor?, China Posts English, 5 Kasım 2022.

3. Onlarca yıllık tedarik ve pazarlama kooperatifleri yeniden hayat buluyor, Beijing Review, 11 Kasım 2022.

4. Lianhe Zaobao, Kooperatifler geri dönüyor. Çin savaş ve kıtlığa mı hazırlanıyor?, ThinkChina, 16 Kasım 2022.

5-6-8. Kırsalın yeniden canlandırılması için önemli görülen tedarik ve pazarlama kooperatiflerinin stokları artıyor, Global Times, 3 Kasım 2022.

7. Luna Sun, Çin’de devlet tarafından işletilen kooperatifler ve gıda mutfakları dışa açılma politikasının tersine döndüğüne işaret etmiyor, South China Morning Post, 7 Kasım 2022.