Dil dilden kuvvet bulur

Dil çok karmaşık bir dizgesidir, dizgeler içinde en karmaşığıdır.

Bir dil en çok neyi anlatmakta zorlanır, diye sorsalar bana, kendini anlatmakta derim.

Dili anlamak da, anlatmak da gerçekten zordur. İnsan beyni gibi karışıktır, insan beyni gibi kullanamadığımız olanakları çoktur.

Dillerin nasıl türediklerini bilmiyoruz, önemli bir bilinmezlik bu. Tek bir kaynaktan mı, farklı kaynaklardan mı çıktıklarını da bilmiyoruz. Yani bütün dillerin bir ucu karanlıktadır.

Her dil kendi kaynağı, kuruluş düzeni, işleme biçimi, yapı ve dizim özelliği ile ulaştığı düşünüş, anlayış ve anlatış kalıplarıyla farklıdır. Bir kişiliği, kimliği vardır dillerin, kendini korur, korumak ister. Jacop Girimm’e göre; “Sağlık durumu tam olan diller yabancı sözcüklere karşı direnir, içlerine girmiş olanları da kovmaya çalışır.”

Sağlığı yerinde olan diller başka dillere karşı direnir. Ancak diller aynı zamanda birbirine güç de verir. Dil dilden kuvvet bulur. Farklı dillerden kimi sözcükleri karşılaştırdığımızda şaşılacak benzerlikler görürüz. Cevdet Kudret’in bir yazısında okumuştum. Bu gün “fazilet” anlamında kullandığımız “erdem” sözcüğünün kökü erkek anlamına gelen “er”dir. Fazilet kavramının Latincesi olan 'virtus' sözcüğü de erkek demek olan 'vir' sözünden geliyormuş. Dilimize Farsçadan geçen, ber (göğüs) ile ez- (-den) önekinden kurulmuş “ezber” sözcüğünün sözlük anlamı “göğüsten, yürekten” demektir. Fransızca “ezber, ezberden” demek olan 'par cocur' sözünün sözlük anlamı da aynı.

Gene Farsça “rûz-i siyeh” sözü Anadolu’da halk dilinde “kara günlü”, Farsça “şahrah” sözü de “uluyol” sözleriyle karşılık buldu.

Arapça kazâ (mahkemenin hükmü) sözcüğünün anlamı “yarmak, kesmek” demektir. Yeniden canlandırılan Türkçe yargı (hüküm) sözcüğü de yarmak eyleminden türemiştir.

Bu benzerlikler deyimlerde de görülür: “Hâk ile yeksan etmek” deyiminin Türkçedeki karşılığı “yerle bir etmek"tir.

Bir savaş gemisinin adı olan İngilizce destroyer (tahrip edici, yıkıcı), İtalyanca destruttore(yıkıcı), Almanca Zerstorer (yıkıcı) kavramı, Osmanlıca muhrip (tahrip edici, yıkıcı) sözcüğüyle karşılanmıştır.

Latince civis (yurttaş, şehirli) sözünden türetilen civilisation (uygarlık) sözcüğünün sözlük anlamı “şehirlilik” demektir. Arapça medine (şehir) sözcüğünden medeniyet (uygarlık) sözcüğü türetilmiştir ki, bunun da sözlük anlamı “şehirlilik” demektir.

Diller arasında bazen böyle şaşırtıcı benzerlikler buluyoruz. Her dilde eylem çekimlerinin, yani kiplerin “1., 2., 3. kişi” diye sıralanması da bir benzerlik değil mi?

Birbiriyle birleşen yeraltı suları gibi, dillerin de gizli bir dünyası var, diller arasındaki bağlantıyı tam koparıp atamazsınız.

Buradan gene “Türkçe edebiyat” saçmalığına geleceğim. 140 yıl önce bizim edebiyatımıza “Türk edebiyatı” diyen Halit Ziya gibi yazarlar, başka uluslara bakarak bu adı verdiler. Rus edebiyatı, Fransız edebiyatı, Yunan Edebiyatı, Bulgar edebiyatı terimlerini örnek alarak “Türk edebiyatı” dediler ve bu artık uluslararası bir terimdir.

Kitap önerisi: Turan Ali Çağlar, Amasanga, Literatür, İstanbul 2020.