Dünya Kooperatifler Günü

Ekonomik amaçlı dayanışmayı ifade eden kooperatiflerin geçmişi insanlık tarihi kadar olmakla birlikte, İngiltere’nin Rochdale kasabasında 28 tekstil işçisinin ilk kooperatif mağazalarını açtığı 21 aralık 1844 tarihi çağdaş kooperatifçiliğin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Avrupa başta olmak üzere dünyanın 13 ülkesinin kooperatif temsilcilerinin katılımı ile 19 Ağustos 1895 tarihinde Londra’da toplanan birinci kooperatif kongresinde Uluslararası Kooperatif Alyansı kurulmuştur (ICA). 1992 yılında Birleşmiş Milletler (UN) uluslararası kooperatifçilik günü kutlanmasını önermiş ve 1994 yılında, ICA’nın kuruluşunun 100. yılına karşılık gelen her temmuz ayının ilk cumartesi gününün, 1995 yılından itibaren Uluslararası Kooperatifçilik Günü olarak kutlanmasını kabul etmiştir. Bu yılda sözü edilen ayın ilk cumartesi günü olan 7 Temmuz 2018’de tüm dünyada her düzeyde örgüt bu günü farklı etkinliklerle kutlayacaktır. Her yıl için farklı bir konu ve slogan sunulmaktadır. Bu yılın konusu; Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim, slogan da; Kooperatifler Yoluyla Sürdürülebilir Toplumlardır. Kuşkusuz bu günde, geçmişi iki asra yaklaşan “kooperatif hareketin” önemi ve yararları üzerinde durulacaktır. Ancak günümüz ekonomik düzeni içinde, kooperatiflerin çok önemli sorunları bulunmaktadır. Bu makalede bazı güncel rakamlarla, dünya ve Türkiye’de kooperatifçilik konusunda çok kısa bilgiler verilerek, öne çıkan bazı sorunlar üzerinde durulmuştur.

DÜNYA’DA SAYILARLA KOOPERATİFÇİLİK

Avrupa Birliği ülkeleri, ABD başta olmak üzere dünyanın her ülkesinde yaygın bir kooperatifçilik uygulaması bulunmaktadır. Kooperatifler konusunda çok sağlıklı güncel bilgiler olduğu iddia edilemez. Bunun nedeni kayıtların yetersizliği kadar, kooperatif tanımındaki farklılıklardır. ICA kaynaklarında yer alan bilgilere göre, Mayıs 2018 itibarıyla Alyans’ın 107 ülkeden 310 üyesi bulunmaktadır. Tahminlere göre dünyada altı kişiden birisi kooperatif üyesidir. ICA üyeliği dikkate alındığında, Alyans dünyada üç milyon kooperatife üye olan 1.2 milyar kooperatif üyesini temsil etmektedir. Bu örgütler dünya ölçeğinde faal nüfusun yüzde 10’una karşılık gelen, doğrudan veya dolaylı 250 milyon kişiye istihdam sağlamaktadır. Dünyada ciro açısından önde gelen 300 kooperatif ve yardımlaşma örgütünün 2017 yılı cirosunun yaklaşık 2.1 trilyon dolar olduğu tahmin edilmiştir. Dünya kooperatiflerinin yaklaşık yüzde 40’ının tarım alanında olduğunun da altının çizmek gerekir.

Türkiye’de de çağdaş anlamda kooperatifçiliğin başlangıcı, 1863 yılında Mithat Paşa’nın önderliğinde kurulan “Memleket Sandıkları” olarak kabul edilebilir. Her alanda olduğu gibi kooperatifçilik alanında esas gelişme cumhuriyet döneminde olmuştur. Türkiye’deki mevcut kooperatif sayıları konusunda tartışmasız veriler bulmak oldukça zordur. Son kaynaklardan elde edilen verilere göre aktif olan birim kooperatif sayısı 48 bin 95 olup ortak sayısı da 6 milyon 416 bin 300’dür. Mevcut kooperatiflerin yaklaşık yüzde 30’u tarım sektörü ile ilgili iken, tarımsal kooperatiflerin ortak sayısı da toplam kooperatif ortağının yüzde 60’ına karşılık gelecek şekilde 3 milyon 851 bin 110 kişidir. Burada tarım kooperatifi ortak sayısının Türkiye’deki üretici sayısından fazla olması, bir üreticinin birkaç kooperatife birden ortak olması ile ilgilidir. Sadece sayısal veriler dikkate alındığında kooperatifçiliğin hem dünyada hem de Türkiye’de önemli bir hareket olduğu değerlendirmesi yapılabilir.

KOOPERATİFÇİLİK SORUNLARI

Günümüzde kooperatiflerin “temel ilkelere” uygun yapılanmaları ve etkinliklerini yürütmeleri açısından genel anlamda ve yerel koşullara göre farklılıklar gösteren çok önemli ekonomik ve sosyal sorunları bulunmaktadır. Kooperatifçilik konusunda 395 sahifelik bir kitabın (Kooperatifçilik, Ekin Basım-Yayın-Dağıtım-Bursa 2011) yazarı olarak, burada tüm sorunları sıralamanın olanaksızlığını belirtmek isterim. Bu makale çerçevesinde öne çıkan iki temel sorun üzerinde durmak yeterli olacaktır. Her şeyden önce, küreselleşme ile piyasa ekonomisinin özel sektöre dayalı gelişmesi kooperatiflerin temel ilkelerini koruyarak piyasada kalmalarını güçleştirmektedir. Bu çerçevedeki sorunların başında yatırıma sahip kooperatiflerde ortak-sermaye ilişkisi gelmektedir. İkinci temel sorun da kooperatiflerin yönetimi ile ilgilidir. Kooperatiflerin, küresel verilere göre neredeyse ortak sayısının beşte birinin üzerinde bir istihdam yarattığı görülmektedir. Genelde bazı istihdam sorunları söz konusu iken, özellikle üst düzey profesyoneller, seçimle gelen yönetici ve görevlilerle ilgili sorunlar bulunmaktadır. Bu çalışanlar, kooperatiflerine veya bağlı oldukları örgütlerine hizmetten çok, sahip oldukları konumu korumayı ve kişisel çıkarları öne almaktadırlar. Örneğin bir kez göreve gelen kolay, kolay değişmez ilkesi geçerli olmaktadır.

Uluslararası Kooperatifçilik Gününün kutlanmasına karşı çıkmamız söz konusu olamaz. Gerçekten kooperatifçiliğin sosyal ve ekonomik yararına inanıyorsak bir an önce “slogan kooperatifçiliği” bırakılmalıdır. Basına yansıdığı kadarı ile Türkiye’de kooperatifçilik gününün yılda iki kez (21 Aralık ve Temmuz’un ilk cumartesi günü) kutlanması bunun bir göstergesi değil midir? Kooperatifçilik konusunda yapılan çok değerli bilimsel çalışma ve araştırmaların uygulamaya aktarılması ve müdahalesiz bir devlet desteğinin kooperatifçiliğin sürdürülebilmesi açısından yaşamsal önemde olduğunu belirterek yazımızı tamamlayalım.