EIU Demokrasi Endeksi ve Türkiye

The Economist dergisi EIU (Economist Intelligence Unit) biriminin yayınladığı Demokrasi Endeksi 2023 Raporu’na kısaca bakalım, meraklısı rapora rahatça ulaşıp inceleyebilir. İşe önce demokrasinin tanımıyla başlayalım.

DEMOKRASİNİN TANIMI

(1) Genel geçer tanımla demokrasi (halkerki) halkın kendi kendini yönetmesi olarak tanımlanıyor. Günümüzde bu yönetim biçimi yurttaşların seçti(rildi)kleri temsilciler aracılığıyla olmaktadır. Buna temsilî demokrasi adı verilmektedir! Demokrasinin ön koşullarına bakarsak şöyle: Başkasına zarar vermeden (siyasal, ekonomik,sosyal) her şeyi yapabilme gücü olan ‘özgürlük’ ve kişilerin herhangi bir zorunlu neden olmadıkça şeklî ve maddî eşit haklara sahip olması olan ‘eşitlik’.

Demokrasinin işleyişiyle ilgili birçok sorun bulunmaktadır. Örneğin acaba halk yurttaşlık hak ve görevleri konusunda hangi sınıfsal bilince sahip ve bir de ehil mi? Bu konu çok tartışmalı (2). Seçilenler seçenlerin özgür iradesiyle mi, yoksa seçilenlerin ya da bu seçilecek kişileri belirleyen mekanizmaların iradesiyle mi belirlenmektedir?

DEMOKRASİDE ŞEYTAN ÜÇGENİ

Ekonomik etkili olmayan yasal biçimsel özgürlük ve eşitlik son çözümlemede üç farklı erkten oluşan bir şeytan üçgenine mi dönüşmektedir: Korkunun yönetimi (phobocracy), malî çıkarların yönetimi (fiscocracy), azınlığın yönetimi (oligarcy). İlgilisine Peter Sloterdijk’in yapıtlarını salık veriyorum (3).

Son dönemde kimi ülkelerde ortaya çıkan “otoriterlik”, uluslararası sermaye çevrelerinin projeleri olarak ama halk içindeki sınıfına aykırı bilinçteki yurttaşlık kimliğine sahip kişilerce de müritvari biçimde uçurulan önderlikler (kişi ve siyasal örgütler) bu sistemin ana özelliği olmuştur. Toplumun yukarıdaki şeytan üçgeni ve otoriter yönetim ikilemi dışında gerçek bir halk demokrasisi (4) arayışına girme sorunu önümüzde durmaktadır.

Temsili demokrasinin gelişiminde önemli bir uğrak liberal demokrasidir. Liberalizm ile demokrasi aynı şey değildirler ama kapitalizmde maalesef böyle bir örtüşme düşüncesi egemenlerce yaygın biçimde benimsenmiş ve benimsettirilmiştir.

Dijital demokrasi tartışmalarına girmek yazımızın sınırlarını zorlayacağı için anımsatmakla yetinelim (5).

DEMOKRASİ ÖLÇÜLEBİLİR Mİ?

Bu konuda çok çalışma vardır. En çok bilinenleri ele alalım. Bu endekslerin hemen hemen tümünde demokrasinin liberal (sosyal liberal de olur!) demokrasi ile tümüyle ya da neredeyse eş anlamlı olarak anlaşıldığının ve öyle ölçüldüğünü de belirtelim.
a) Dünya Adalet Projesi (WJP) tarafından 2008’den beri matematiksel olarak ölçülen ‘Hukukun Üstünlüğü Endeksi’
b) Bağımsız sivil bir grup tarafından ölçülmekte olan ‘Özgürlük Evi Endeksi (Freedom House Index)’
c) Center of Systemic Peace tarafından oluşturulan ‘Polity Endeksi’
d) The Economist ‘Demokrasi Endeksi’ The Economist grubunun EIU tarafından oluşturulmuş bu endekste 5 kategoride 60 soru yer almaktadır. Bu beş grup şöyledir: Seçim süreci ve çoğulculuk, sivil haklar, hükümetin çalışması, siyasal katılım, siyasal kültür. Soruların yanıtları 0-1 olarak belirlenmektedir. Endekse şeffaflık ve hesap verilebilirlik konularında eleştiriler mevcuttur.
e) Diğer endeksler Bu konuda birçok çalışma mevcuttur. Yazımızın kapsamı içinde kimilerinden söz edip geçelim: ‘Demokrasi Sıralama’, ‘Yolsuzluk Algılama Endeksi’, ‘Demokrasi-Diktatörlük Endeksi’, ‘Demokrasi Gelişim (İnşa) Ölçümü’, ‘Gallagher Endeksi’, ‘V-Dem Enstitüsü Demokrasi Endeksi’, ‘Bertelsman Dönüşüm Endeksi’ vd.

TÜRKİYE’NİN DURUMU

Yeni yayınlanan ‘Çatışma Çağı’ alt başlıklı EIU Demokrasi Endeksi 2023 Raporu’na göre, kapsama alınan 167 ülke ve bölge ‘tam demokrasiler’, ‘kusurlu demokrasiler’, ‘melez rejimler’ ve ‘otoriter rejimler’ olarak dört kategoride sınıflandırılıyor.

Rapora göre dünya genelinde demokrasinin karnesi 2016 yılından beri ‘duraksama ya da gerileme’ seyri izliyor, hatta endeksin hazırlandığı ilk yıldan (2006) bu yana 2023’te en düşük ortalama puan söz konusu! Endeks ölçütlerinde en yüksek düşüş de melez ve otoriter rejimlerdeymiş (68 ülkenin puanında ciddi gerileme yaşanmış).

Raporda hem ülkelerarası hem de ülkelerin kendi içlerindeki çatışmaların giderek ivme kazandığı ve İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki seksen yıl boyunca geliştirilen demokratik modelin artık işe yaramadığı ifadesi dikkat çekici!

Tam demokrasi kategorisinde (Yunanistan da eklenince) bu yıl 24 ülke yer alıyor, maalesef bu da dünya nüfusunun sadece yüzde 8’i! Lider Norveç ile birlikte İskandinav ülkeleri en üst sıralarda yer almış.

50 ülke kusurlu demokrasi, 34 ülke de melez rejim olarak sınıflandırılmış. 59 ülkenin yer aldığı otoriter rejimler de dünya nüfusu’nun yüzde 39,4’i!

Ülkemizin durumu maalesef iç açıcı değil: 10 tam puan üzerinden 4,33 puan ile 167 ülke arasında 102. olarak ‘Melez Rejimler’ öbeğinde yer almışız. 21 Batı Avrupa ülkesi içinde sonuncu ve tek ‘melez rejimli’ ülkeyiz. Son 10 yılda kusurlu demokrasiler liginden aşağı düşmüşüz! Otoriter rejimler 109. sıradan başlıyor, daha çok var!!! Endeksteki beş ölçüte göre Türkiye’nin aldığı puanlar şöyle: Siyasal katılım: 6,11; Demokratik siyasal kültür ve Hükümetin işleyişi kategorilerinin ikisi de 5’er puan; Seçim süreçleri ve çoğulculuk 3,5; Sivil özgürlükler ise 2,06 puan! Karnemiz iç açıcı değil, çoook çalışmamız gerek, çok!

SONSÖZ

Liberal demokrasinin gelişimi ekonomik büyümeye katkıda bulunabilir ama ya bütünsel (ekonomik-sosyal-ekolojik) kalkınmaya etkisi ne olur? İşte bu tartışmalı! (6).

Türkiye’de ekonominin çökmesi değil de durgunlaşarak çürümesini mi hatta dağılmasını mı yaşıyoruz yoksa? Haydi toparlanma vakti!

NOTLAR
(1): Kimi kaynak önerileri: Füsun Üstel: Yurttaşlık ve Demokrasi; Toktamış Ateş: Demokrasi; E. Fuat Keyman: Türkiye ve Radikal Demokrasi.
(2): Necmi Erdoğan: Kayıp Halk.
(3): Özellikle ‘20.Yüzyılda Ne Oldu’ adlı yapıtı.
(4): A.Sobolev-H.Minc: Politik Bir Örgütlenme Biçimi Olarak Halk Demokrasisi.
(5): Zafer Durdu: Demokrasi Antik Demokrasiden Dijital Demokrasiye.
(6): Bkz. Ayşe N. Destebaşı: Demokrasi ve Büyüme İlişkisi Üzerine Bir Araştırma.