En önemli tarımsal ürünlerimiz (III)

18 Temmuz 2023 tarihinde yayınlanan yazıda yöntem açıklanmış stratejik ürünlerin başında gelen buğday, daha sonraki yazıda arpa ve mısır ele alınmıştı. Bu yazıda endüstri bitkileri olan ayçiçeği, pamuk ve şekerpancarı üzerinde durulacaktır.

AYÇİÇEĞİ

Ayçiçeği tohumu yüksek yağ içeriği nedeniyle yağ sanayiinin ana hammaddelerinden biridir. Yağ üretiminden artakalan ayçiçeği tohumu küspesinde yüksek oranda protein bulunduğundan karma yem sanayiinde kullanılmaktadır. Ayçiçeği yağlı boya, plastik, sabun ve kozmetik ürünleri yapımında ham madde olarak ayçiçeğinin sap ve tablaları kâğıt yapımında kullanılmaktadır. Daha az yağ içeren çerezlik ayçiçeği yetiştiriciliği de önemlidir.

EKİLİŞ ALANI

Türkiye ham yağ dış alımına ciddi miktarda döviz harcamaktadır. Ekmek, yağ ve şeker yoksul ülkelerin ana besin maddeleridir. Bu besinler açısından bir ülkenin kendine yeterli olması çok önemlidir. Ayçiçeği ekiliş alanları dönem boyunca düzenli sayılabilecek şekilde % 92 artış göstermiştir. Çerezlik çeşitler ayçiçeği ekiliş alanının 1/6'sını oluşturmaktadır.

ÜRETİM VE VERİM

Dönemin başlangıcı olan 2001 yılına göre 2022 yılında ayçiçeği verimi iki katına çıkmıştır. Genelde ayçiçeği ekilen arazi 5,1 milyon dekardan 9,8 milyon dekara çıkmış diğer bir ifade ile %92 oranında artmıştır. Ekiliş alanı ve verimde meydana gelen ikişer kat artış, üretimde dört kat artışa yol açmıştır. Ayçiçeği ile buğday arazi açısından rekabet halindedir. Destekleme politikaları hangisinin tercih edileceği konusunda etkili olmaktadır. Bu yıl beklendiği gibi kuraklık ve aşırı sıcaklar ayçiçeği verimini düşürmektedir.

PAMUK

Lif pamuk tekstil sanayiinin ana hammaddesidir. Sentetik lifler karşısında pamuk sarfiyatında azalma olmuş yün kullanımı ise neredeyse bütünüyle ortadan kalkmıştır. Ülkemizde tekstil ve hazır giyim endüstrisi çok gelişmiştir. Hammadde ihtiyacını karşılamak için çoğu kez dışalım yapmak gerekmektedir.

Çırçır makineleri ile lifi ayrılan pamuk tohumu önemli miktarda yağ içerdiğinden yağ sanayiinde hammadde olarak kullanılır. Yağı alındıktan sonra geriye kalan pamuk tohumu küspesi (PTK) karmayem sanayiinde protein kaynağı olarak kullanılır. İçerdiği gossipol adı verilen alkoloid nedeniyle yem karmalarında sınırlı olarak kullanılır. 

Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yetiştirilen pamuk, tarladaki üretimden başlayıp çırçır, iplik ve dokuma fabrikalarında devam eden emek yoğun üretimle pek çok insanın yaşamını kazanmasına yol açmıştır. Şimdi  ise bir pamuk hasat makinesi 1 günde 500-600 işçinin toplayacağı ürünün hasadını yapabilmektedir. Yüzbinlerce insan işsiz kalırken devasa makinelere ve yedek parçasına, akaryakıtına milyarlarca dolar döviz harcanmaktadır. 100 dekardan daha küçük tarlalara girmeyen bu makineler pamuk üretiminin büyük işletmeler  tarafından yapılmasına yol açmaktadır. Politik olarak etkili olan bu çevreler habire destek ve prim talebinde bulunmakta ve almaktadırlar. Dünya rekoru sayılacak düzeyde verim elde edildiği halde üretim kârlı olmuyorsa işletmecilikte ciddi hatalar var demektir.

EKİLİŞ ALANI

Pamuk ekiliş alanları dönem boyunca inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. Fiyat ve prim uygulamaları bu hususta etkili olmaktadır. Başlangıçtaki 6,8 milyon dekarlık ekiliş alanı sadece 2002 yılında %5 artış göstermiş, daha sonra hep düşük seviyede kalmıştır. 2020 yılında pamuk ekiliş alanı başlangıç seviyesinin %48 altına düşmüş olup son iki yılda kısmen yükselen indeks %84 olmuştur. Diğer anlatımla ekiliş alanı %16 azalmıştır.

ÜRETİM VE VERİM

Türkiye pamuk veriminde dünyada Avustralya'dan sonra ikinci sırada gelmektedir. Lif verimi hektar başına 1944 kg olup dünya ortalaması olan 790 kg/ha'ın 2,5 katı, ABD ortalaması olan 964 kg/ha'ın 2 katıdır (Bkz.1). Dönem başında kütlü pamuk verimi dekara 344 kg iken düzenli bir şekilde artarak 2021 yılında 520 kg/dekar gibi rekor seviyeye ulaşmıştır. Hava koşulları ve girdi fiyatlarına bağlı olarak verim seviyesi değişmektedir. 2022 yılında dekara kütlü verimi 480 kg olup başlangıç seviyesinden %40 fazladır. 2022 yılında pamuk ekiliş alanında %16 azalma olduğu halde üretim miktarı %17 artmıştır.

ŞEKERPANCARI

Temel besinlerden biri olan şekerin hammaddesini oluşturur. Bir çapa bitkisi olan şekerpancarı yumru biçimindeki köküyle birlikte hasat edilir. Baş kısmı ve yaprakları kesilir. Bunlar taze olarak veya silajı yapılarak süt ve besi hayvanları için kaba yem olarak kullanılır. Yan ürünü olan pancar posası da yüksek enerji veren bir kaba yemdir. Silajı da yapılabilir. Ölçülü şekilde kullanılması gerekir. Diğer bir yan ürün olan melas, pekmez kıvamında iyi bir enerji kaynağı olup, karma yemlerin paletlenmesi için kullanılır. 

EKİLİŞ ALANI

Şekerpancarı ekiliş alanı dönem başında 3,6 milyon dekar iken 2022 yılında 3 milyon dekara inmiştir. Bu %17'lik bir azalmadır. Şeker fabrikalarının özelleştirilmesi çiftçiyi güvenceden yoksun bırakmış, yerel olarak monopson piyasası oluşmuştur. Sözleşmeli tarımın öncülüğünü yapan “Şeker Şirketi” gücünü yitirdikçe, özel sektör kuruluşları salt kendi çıkarlarını hedefleyen dayatmalar yapabilmektedir. Ekiliş alanları dalgalı bir seyir izleyerek azalmıştır.

ÜRETİM VE VERİM

Üretim hayli kararlı denilebilecek bir artış göstermiş olup başlangıç seviyesine göre % 52 artmıştır. Bu durum ancak verimde meydana gelen artışla açıklanabilir. Ortalama verim dekara 3,5 tondan 6,4 tona yükselmiştir. Bazı yıllar 6,8 ton olmuştur. Dönem sonundaki verim artışı %84'e ulaşmıştır.

SONUÇ

Mısır ve ayçiçeği dışındaki bütün stratejik ürünlerin ekiliş alanları azaldığı halde üretimlerinde artış görülmüştür. Bunun nasıl gerçekleştiği başka bir yazıda ele alınacaktır.

1) Ticaret Bakanlığı Esnaf, Sanatkârlar ve Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü, 2018 Yılı Pamuk Raporu Nisan 2019, s.2