İnsanlığın can simidi: Aşılar

İlk hekimlik yıllarım. Sağlık ocakları ve hükümet tabiplikleri faal. Kamu sağlık hizmetleri etkin. Sağlıkta özelleştirme/özel yok. O yıllarda hastalıklar yaygın çocuk felci, tetanos, difteri, boğmaca, kızamık, hepatit B, grip,bakteriyel menenjit, tüberküloz….

Hastalıklarda da bir eksen sapması var. Yüksek gelirli ülkelerde insanların çoğu bu hastalıkları onlarca yıldır görmedi. Ne var ki çoğu Afrika ülkesinde ve düşük gelirli ülkeler ile sağlık sistemi oturmamış ülkelerde aşı ile önlenebilir hastalıklar yaygın.

Bulaşıcı hastalıkları önlemenin yolu: Aşılar. Bir örnek vermek gerekirse; dünya çapında kızamık aşısı son 50 yılda yaklaşık 94 milyon hayat kurtardı. Bu ve diğer aşılar küresel sağlıkta devrim yarattı. Aşı ile bağışıklaşma, insanlık tarihinde sahip olduğumuz en evrensel yeniliktir.

14 yaygın hastalık yapıcı mikroba karşı aşıların son elli yılda 154 milyon hayat kurtardığını tahmin ediliyor. Yani her dakika altı hayat kurtarılıyor. Dünya genelinde bebek ölümlerini %40, Afrika'da ise %50'den fazla azalttılar. Tarih boyunca aşılar neredeyse diğer tüm müdahalelerden daha fazla hayat kurtarmıştır. Ve aşıların sağlık eşitliğini teşvik etmesi ölümü önlemenin çok ötesine geçiyor. Aşılama yoluyla kurtarılan her hayatın, birçok hastalığın neden olduğu uzun vadeli sorunlar olmadan ortalama 66 yıllık tam sağlıkla sürdürülebilmesi mümkün. Aşılar, bakıma erişimi iyileştirmekten, engelliliği ve uzun vadeli iş gücü engelliğini azaltmaya, iş gücü kaybını ve bakıcıların ölümünü önlemeye kadar sağlık eşitliğinin hemen her ölçümünde rol oynuyor.

50 YIL GERİYE BAKMAK

Çiçek hastalığının kökünün kazındı. Bu başarı 1988'de çok daha zorlu olan bir hastalık için ilham kaynağı oldu. Hedef: Çocuk felcini ortadan kaldırmak. Küresel Çocuk Felcini Yok Etme Girişimi'nin kurulmasından bu yana, vakalar dünya çapında %99 oranında azaldı ancak bu son %1 planlanandan onlarca yıl daha uzun sürüyor.

Halk sağlığı uzmanları artık çok az hastalığın aşılama yoluyla tamamen ortadan kaldırılabileceğini kabul ediyor. Yine de, aşıyla önlenebilir hastalıkları, şiddetli vücut engeli ve ölümün ihmal edilebilir olduğu kadar düşük seviyelere düşürmeyi hedefliyorlar.

DSÖ'nün yeniden adlandırılan “Temel Bağışıklama Programı” başlangıçta altı çocukluk hastalığına odaklanmıştı. Bunlar: çocuk felci, kızamık, çocuklarda en yaygın hastalık türü olan tüberküloz ve çocukların kombine DTB aşısı aldıkları difteri, tetanos ve boğmaca. Bu program şimdi 13 hastalığa karşı aşıları içerecek şekilde genişletildi. Gerçekten ne kadar yol kat ettiğimizi fark etmek için bazı açılardan geriye bakmamız gerekiyor. Geçtiğimiz 50 yılda muazzam bir ilerleme kaydedildi ve geriye kalan tek şey, eşitlik gündeminin gerçekten bir odak noktası olduğunu sorgulamak.

Aşı sadece hayat kurtarmakla kalmadı, aynı zamanda menenjit gibi hastalıklardan kurtulanlarının sıklıkla yaşadığı işitme kaybı, nöbetler, uzuv kesilmesi veya güçsüzlüğü, yara izi, görme sorunları ve bilişsel güçlükler gibi uzun vadeli etkileri de önledi .

İNSAN PAPİLLOMA VİRÜSÜ

Başka bir örnek neredeyse tüm rahim ağzı kanseri de dahil olmak üzere HPV ile ilişkili kanserlerin yüzde 90'ına kadarını önleyebilen insan papilloma virüsü (HPV) aşısıdır .

Yüksek gelirli ülkeler onlarca yıl önce rahim ağzı kanseri tarama programları uyguladığı için, 2022'de rahim ağzı kanserinden kaynaklanan küresel ölümlerin yüzde 94'ü düşük ve orta gelirli ülkelerde gerçekleşti.

Aşı programları dünya çapında 16 milyondan fazla kız ve kadını HPV'ye karşı aşıladı ve hedef 2025 yılına kadar 86 milyonu aşılamak. Çünkü; bir HPV enfeksiyonunun kansere dönüşmesi yirmi yıla kadar sürüyor ancak önlemenin dalga etkileri tek bir kişinin hayatını kurtarmanın çok ötesine geçiyor.

AŞILAR SAĞLIKTIR

Aşılar ayrıca sağlık hizmetlerinde zamanı ve kaynakları boşa harcatmaz. Bulaşıcı hastalık vakaları azaldıkça, sağlık çalışanları ve hastane yatakları diğer rahatsızlıkları olan kişiler için kullanılabilir hale gelir. Herkes için sağlık esastır.

Aşılar, daha az kaynağa sahip ülkelerin kendilerini hastalıklardan korumalarına yardımcı olur. Salgınlar orantısız bir şekilde daha fakir bölgeleri etkiler. Örneğin, Batı Afrika'daki 2014-2016 Ebola salgını bölgenin sağlık altyapısını harap etti. 2010'ların sonlarında bir Ebola aşısının geliştirilmesinden bu yana, sonraki salgınlar nispeten önlendi.

Hatırlayalım DSÖ'nün ağustos ayında küresel bir halk sağlığı acil durumu ilan etmesine yol açan mevcut mpox salgını yalnızca son birkaç yılda kullanıma sunulan aşılarla yönetiliyor.

KORONAVİRÜS VE KOVİD-19

2019'un sonlarında, Çin'in Wuhan kentinde tespit edilen yeni bir koronavirüs, son yüzyıldaki en büyük ve en ölümcül salgınlardan birini başlattığında, herkes aynı çözüme baktı: bir aşı.

Kovid’in yıkımı, daha az gelişmiş sağlık sistemlerine sahip daha fakir ülkeleri özellikle sert vurdu ve daha zengin ülkelerde yetersiz hizmet alan ve düşük gelirli topluluklardaki insanlar daha yüksek hastalık, ölüm ve ekonomik zorluk oranları yaşadı. Bir Kovid aşısının en adil çözüm olacağı açıktı. Kovid aşılamasının dünya çapında 19,8 milyon ölümü önlediğini, bunların 7,4 milyonunun Covax ülkelerinde olduğunu tahmin ediliyor.

AŞI ADALETİ

Kovid zamanında da yaşadık. Aşı dağıtımı tartışmalıydı. Aşı dozlarına erişimi olan daha zengin bir ülke daha düşük gelirli ülkelerdeki daha yüksek risk altındaki kişiler için dozları alabilmek tartışmalı bir konuydu. Bu biraz da aşı milliyetçiliğidir ve aşı üreticileri ve ülkeleri sorgulatır hale getirdi. Bu sorunlar çok fazla düşünceye ve çok fazla yeni arayışlara yol açtı. Şimdiden gelecekteki pandemiler sırasında aşı eşitliğini iyileştirmeye odaklanma zamanı. Afrika'nın aşı erişiminin olmaması ve kendi üretim kapasitesinin az olması nedeniyle, bu çabalar özellikle kıtanın aşı üretim kapasitesini artırmaya odaklandı.

Afrika, 2040 yılına kadar ihtiyaç duyduğu aşıların yüzde 60'ını üretme hedefi ile Afrika Aşı Üretimi Ortaklıkları'nı oluşturmak için diğer kuruluşlarla ortaklık kurdu. Türkiye bir an önce yeni Hıfzısıhhaları kurmalıdır. Aşıları en çok ihtiyaç duyan insanlara ulaştırmak hâlâ çok zorlu olacak. Sağlık çalışanları hiç aşılanmamış çocukları bulmalı ve aşılamalı. Düşük gelirli ülkeler aşı için finansmanı elde etmeli ve bu süreci kolaylaştırmak için altyapıyı inşa etmeli. İnsanları aşı farkındalığı konusunda eğitilmeli, böylece korku erişime engel olmasın. Aşı karşıtlığı ve reddi bitsin.