İran İslâm Cumhuriyeti’nin tarımsal yapısı (II)

Kaynakçada ikinci sırada yer alan çalışma, 2016 yılında ABD Stanford Üniversitesi'nde yapılmıştır. Adlarından hepsinin İranlı olduğu anlaşılan dört bilim insanı tarafından “Stanford Iran 2040 Projesi” yürütülmüştür. Yazarların ikisi ABD Stanford Üniversitesi'nde, biri Avustralya-Melburn Üniversitesi'nde, bir diğeri İngiltere'de London School of Economics'de çalışmakta iken bu araştırmayı yürütmüşlerdir.  Bu makalede adı geçen değerli uzmanların ortaklaşa çalışmasından yararlanılmıştır. Emekleri için teşekkür ederim. Ancak kafama takılan iki önemli soru var. İran'ın kadim dostu (!) ABD'nin İran'ın geleceğine bu yakın ilgisi nereden kaynaklanıyor? Acaba hedef; çayın taşı ile çayın kuşunu vurmak mı?

ARAZİ

Tarımsal faaliyet yönünden en önemli girdi arazidir. Bütün tarım işletmeleri bir arazi üzerine kurulur. Tarım arazileri üzerindeki toprağın özellikleri ve yöredeki iklim koşulları yetiştirilecek ürünleri ve elde edilecek verim düzeyini belirleyen en önemli etkenlerdir.

Komşumuz İran'ın tarımsal yapısını incelerken öncelikle tarımsal arazi durumu ele alınacaktır. Çizelge 1'de yaklaşık 60 yıllık bir dönemde İran'ın tarım arazilerinde meydana gelen değişim incelenmiştir. Çizelgede önemli değişimlerin olduğu tarihlerdeki veriler yer almaktadır. Zeytin, hurma, diğer meyve ağaçları ve bağlar gibi daimi ürünlerin yetiştirildiği alanlarda kararlı bir artış gözlenmektedir. Bu alanlar dönem içinde 6 kat artmıştır.

Değişimin kolay izlenmesi için 1961 yılı esas alınarak hesaplanan endeksler Çizelge 2'de sunulmuştur. Ekilebilir arazi miktarı zaman zaman artıp, bazen azalarak dalgalı bir seyir izlemiş netice olarak fazla değişmemiştir. Nispeten verimli tarım alanları, ülkenin batısında ve kuzey batısında yer almaktadır. Özellikle İran-Irak Savaşı döneminde batı kısmındaki tarımsal faaliyetlerin etkilendiği düşünülmektedir.

Çayır mera arazisinin üçte bir oranında, toplam tarım arazisinin de beşte birden fazla azaldığı görülmektedir. Çölleşme, aşırı toprak erozyonu, amaç dışı kullanım gibi nedenlerin etkili olabileceği düşünülmektedir. Türkiye'nin iki katından büyük arazisi olmasına karşın İran'ın ekili dikili arazi miktarı Türkiye'den azdır. Nüfus artışının devam ettiği ve toplam nüfusun 87 milyon olduğu bu ülkede tarımın temel ögesi olan arazideki azalma eğilimi ciddi bir tehdit oluşturmaktadır.

Toplam olarak arazi miktarı önemli olmakla beraber toprak özellikleri ve iklim durumu tarıma elverişlilik derecesini belirler. Tarıma elverişli olsa bile tarım dışı amaçlarla kullanılan araziler de vardır.

Tarıma uygunluk analizi dışında tutulan başlıca dört arazi kullanım şekli, İran arazisinin yüzde 12'sini oluşturan 19,3 milyon hektar alanı kaplamaktadır (Bkz. Çizelge 3).

Geriye tarımsal kabiliyet değerlendirmesine elverişli 142,8 milyon hektar arazi kalmaktadır (Bkz. Çizelge 4). Arazinin uygunluğu sadece toprak ve topografya kısıtlayıcılarına göre yapıldığında (yani iklim verileri dışta tutulduğunda) arazinin yüzde 74'ünü oluşturan 120 milyon hektar arazi verimsiz ve daha düşük uygunlukta olmaktadır (Bkz. Çizelge 4).

İran'ın arazisi, kârlı ve sürdürülebilir tarım uygulamasında önemli görülen toprak, topografya ve iklim (yağış ve buharlaşma + terleme) değişkenlerine göre “elverişsiz”, “çok verimsiz”, “verimsiz”, “orta”, “iyi” ve “çok iyi” şeklinde altı uygunluk kümesine ayrılmıştır.

Bu senaryoya göre, orta uygunlukta araziler 17,2 milyon hektar yer kaplamakta (%7,9), üstün nitelikli araziler (iyi ve çok iyi sınıfları) 5,8 milyonu (%4) geçmemektedir (Bkz.Çizelge 4).

Bu sınıflandırma farklı arazilerin potansiyel ürün verimlerini karşılaştırmak için göreli bir ölçü sağlayacaktır. Çizelge 5'te arazilerin tarıma uygunluk sınıflarına göre, doğal yağışa dayalı yetiştiricilikte beklenebilecek buğday verimi gösterilmiştir. En iyi alanda bile son derece düşük bir verim söz konusudur.

SONUÇ

Nüfusu 87 milyonu geçen İran'da tarıma elverişli arazi miktarı az ve beklenen verim son derece düşüktür. Verimi artırma yöntemlerinden biri olan kimyasal gübre kullanımı da son yıllarda ciddi oranda azalmıştır. FAO kayıtlarına göre hektar başına 47,5 kg olarak bildirilmiştir. Karşılaştırma açısından 200'e yakın ülke ortalaması 199 kg olarak bildirilmiştir.

Yeterli yağış ve sulama imkânı olmadığı takdirde kimyasal gübre dozunu artırma olanağı olmaz. Haksız şekilde ambargo uygulanan İran'ın dış alım yoluyla gıda maddeleri tedariki de güçlükle sürdürülmektedir. Petrol ve doğal gaz zengini bir ülke olması yeterli alım gücünü sağlayabilmektedir.

Kaynaklar:

1) FAOSTAT; IRAN – production,  erişim tarihi 20 Nisan 2022

2) M. Mesgaran, K. Madani, H. Hashemi, P. Azadi, Evaluation of Land and Precipitation for Agriculture in Iran, Working Paper 2, Stanford Iran 2040 Project, Stanford University, December 2016, s.7