ISO 500 Büyük Sanayi Kuruluşu (BBSK) ve verimlilik sorunsalı

IBBŞ 2022 verilerine dayalı rapor çıktıktan sonra, rapor hakkında epeyce yazıldı, çizildi. Biz de bu yazıda bu rapordaki verimlilik boyutuna bakalım. İnsan verimlilik konusunda ülkemizin güzide kuruluşu olan Millî Prodüktivite Merkezi (yeni adıyla Stratejik Araştırmalar ve Verimlilik Genel Müdürlüğü - bkz. Dipnot 1) çatısı altında yıllarını geçirince biraz o konunun fanatiği oluyor. Gerçi iş dünyamızın da, kâr amaçlı olmayan şirketlerin de, siyaset ve sosyal yaşam dünyamızın da süreğen (kronik) sorunu olan bir konudan söz ediyoruz.

VERİMLİLİK NEYDİ SAHİ?

Verimlilik (: productivity) kısaca, çıktı cephesinde doğru işleri yapma eşdeyişle etkililik (: effectiveness) ve girdi cephesinde işleri doğru yapma eşdeyişle etkenlik (: efficiency) boyutlarından oluşan bir bütün olarak “çıktı / girdi” oranını ifade etmek için kullanılan bir örgütsel başarım ölçütüdür. Bu orandaki artışa da verimlilik artışı denilmektedir.

VERİMLİLİK ÖLÇÜLÜR MÜ?

Verimliliği “çıktı/girdi” oranı olarak ölçerken, fiziksel, parasal veya yarı fiziksel-yarı parasal olarak ölçebiliriz.

Ölçme sırasında pay veya paydanın tümünü veya bir kısmını alarak, verimliliği “toplam (bütünsel) verimlilik” veya “kısmî verimlilik” olarak ölçebiliriz.

Bu konuda yıllar önce yazdığımız “Verimlilik Denetimi” adlı elkitabımızı meraklısına ve ilgilisine salık verelim (Bkz. Dipnot 2).

İSO BBSK RAPORUNDA VERİMLİLİK

İSO BBSK raporunda etkinlik ve verimlilik bölümüne bakalım. Bölümün adı da değişmeli! Verimlilik girdi etkinliğini (ya da etkenliğini diyelim) ve çıktı etkililiğini kapsayan üst kavramdır. Verimliliğin tanımı da yukarıda tanımladığımız üzere çıktı/girdi biçimindedir.

Şirketlerin en genel verimlilik göstergesi olan varlık devir hızı (hasılat / toplam varlıklar) göstergesi son üç yıldır yükselişte olup, 2022’de 1,34 olmuş. Şirket ya da İSO iç satışların enflasyonla ve dış satışların kur artışlarıyla gelen şişikliği keşke düzeltseydi de gerçeği görebilseydik! Gerçek verimliliği o zaman görürdük. İşletme sermayesi (devir hızı) verimliliği de (2,06 ile) son 10 yılın zirvesini görmüş. Özkaynak (devir hızı) verimliliği de geçen yıla göre aynı düzeyini korumuş, hem işletme sermayesi verimliliği de artmış gözüküyor ama şu şişiklik meselesi önemli!

BBSK’nun 2022 yılında üretimden satışlar (net) yüzde 119 artışla 4.484.898.418.949 TL. olmuş iken yarattıkları brüt katma değer (üretici fiyatlarıyla) yüzde 113,9 artışla 1.085.300.956.170 TL. olmuş! Kısaca cironun oldukça az bir bölümü brüt katma değer! Çalış çalış hep bir karış, haybeye, yani elaleme! Bu arada yüksek teknoloji yoğunluklu sanayilerin yaratılan katma değerdeki payı yüzde 6,2 olabilmiş, zaten 2018’den beri bu düşük düzeylerde, istikrar var yani! Niye mi? Arge harcamalarının üretimden satışlara oranı yüzde 0,36’ya gerilemiş, ondan olmasın sakın?

İşgücü verimliliği yani “Kişi Başına Üretimden Net Satış” yüzde 110,3 artışla ortalama 5,7 milyon TL. olmuş iken, “Kişi Başına Yaratılan Ortalama Brüt Katma Değer ise 1.445.980 TL.cik! Belirtelim ki, yabancı sermayeli kuruluşlar üretimden satışların yüzde 28’ini alırken brüt katma değerin (üretici fiyatlarıyla) yüzde 34,9’unu alıyorlar iyi mi! Beşte bir oranında şirket katma değerin üçte birinden fazlasını kapıyor! S. Johnson’un “Peynirimi Kim Kaptı” kitabını okumalı!

Yaratılan katma değerde petrokimya sektörü ön plana çıkmış. Brüt katma değer (üretici fiyatlarıyla) şampiyonu TÜPRAŞ, ikinci ismini saklamış, üçüncü de Star Rafineri! Şarkı nasıldı: “Amaan petrol, canıım petrol!”

Finansal kapitalizm çağında net katma değerin sınıfsal dağılımına bakılmalı: “Ödenen Faizler / Net Katma Değer Oranı” yüzde 18,6 ve de “Milli Gelir Anlamında Kâr / Net Katma Değer oranı” yüzde 54,5’a çıkmış! Sermaye 2022’de toplam yüzde 73,1’i almış yani (geçen yıl 67,8’i idi). “Ödenen maaş ve ücretler / Net Katma Değer Oranı” da yüzde 32,2’cik olmuş, hem de yüzde 44,5’tan düşerek! Oysa ki, işgücü verimliliğinde artış yüzde 110,3 olmuştu değil mi? Eh, hak verilmez, hakkıyla alınır!

SONSÖZ

Verimliliğe 2017-2022 dönemi için enflasyon düzeltmeli bakarsak, 23 sektörden 4’ünün işgücü satış verimliliği artarken, 19’ununki azalmış! İşgücü kâr verimliliği (çalışan başına kâr) 2017-2022 döneminde 13 sektörde reel anlamda artmış, 10 sektörde salgın öncesi dönemdeki düzeyde kalmış! Dipnotlar •: https://sanayi.gov.tr/merkez-birimi/92d9c73bddbb/hakkimizda •: https://verimlilikkutuphanesi.sanayi.gov.tr/Library/Detail/57