Kapitalizmin altı krizi - 1

Jose Tapia'nın dünya ekonomisi üzerine yeni bir kitabı var. Philadelphia'daki Drexel Üniversitesi'nde siyaset profesörü olan Tapia, uluslararası politik ekonomi, iklim değişikliğinin politik ekonomisi, sosyal kalkınma ve siyasi partiler üzerine dersler vermektedir. Ekonomi, tıp ve halk sağlığı diplomalarına sahip olan Tapia, daha önce İspanyol sosyal güvenlik sistemi, Dünya Sağlık Örgütü ve Michigan Üniversitesi'nde çalışmıştır. İspanyolca ve İngilizce olarak yazdığı çok sayıda kitap ve makalede sağlık ekonomisi, iklim değişikliğini anlama ve kapitalist krizleri Marksist bir bakış açısıyla açıklama konularında önemli katkılarda bulunmuştur.

Yeni kitabı Dünya Ekonomisinin Altı Krizi'nde okuyucuya 1970'lerden bu yana dünya kapitalist ekonomisinin “büyük resim” analizini sunuyor. Tapia, 1970'lerden bu yana kapitalist ekonomilerde yaşanan altı krizi tanımlıyor. İlk kriz 1970'lerin ortasında, altıncı kriz ise 2020'de, Kovid-19 salgını sırasında meydana geldi.

Teorik yaklaşımını Immanuel Wallenstein ve diğerleri tarafından ortaya atılan ve dünya sistemleri teorisi olarak adlandırılan teoriye dayandırmaktadır. Buradaki görüş, kapitalist üretim ve yatırımdaki ekonomik krizlerin doğasını ulusal ekonomi düzeyinde değil, küresel üretim, yatırım ve ticaret dinamikleri açısından ele almamız gerektiğidir. Tapia'nın da belirttiği gibi: "Günümüzün ekonomik gerçekliğini, özellikle de krizlerin gerçekliğini anlamaya çalışırken analiz edilmesi gereken ana birim ulusal ekonomiler değil, dünya ekonomisidir."

Tapia, bu durumun özellikle 21. yüzyılda tüm dünya ekonomilerinin ticaret ve sermaye akışları yoluyla birbirine bu kadar entegre bir dönemde geçerli olduğunu savunmaktadır - yani hiçbir ekonomi kendi başına bir ada değildir; aksine, önde gelen ABD de dahil olmak üzere büyük ekonomilerin ekonomik kaderleri birbirleriyle yakından ilişkilidir. Tapia tekrar: "Bugün kapitalist bir dünya ekonomisine sahibiz. Tüm yerküreyi kapsıyor ama başka bir şey yok [...] 19. yüzyılın sonunda başlıyor ama insanlık tarihinde ilk kez belirli bir zamanda gezegende tek bir tarihsel sistem var. Bu da pek çok şeyi değiştiriyor." Büyük ekonomilerdeki krizler ya da gerilemeler, yüzyılın başında, 2008-2009'da ve 2020'de görüldüğü gibi giderek senkronize hale geliyor. Gerçekten de 2020'de ülkelerin yüzde 85'i ya da daha fazlası reel GSYH düşüşü yaşadı ki bu şimdiye kadarki en yüksek oran.

Tapia krizleri "yatırım, ekonomik çıktının para değeri, sanayi üretimi, ticaret, işsizlik vb. ile ölçüldüğü üzere, dünya ekonomik faaliyetlerinde önemli ölçüde yavaşlama dönemleri" olarak tanımlamaktadır; bu dönemlerde, hepsi olmasa da birçok ulusal ekonomi teknik olarak resesyondadır.

TAPİA’NIN FAYDALANDIĞI İKTİSATÇILAR

Tapia, Marksist olmayan iktisatçılar Wesley Mitchell ve Jan Tinbergen'in önceki çalışmalarından büyük ölçüde yararlanıyor. Mitchell ve Tinbergen, ana akım iktisatçılar olmalarına rağmen, ampirik çalışmalardan hareketle içsel olarak yinelenen kapitalist krizlere ilişkin bir teori geliştirmişlerdi. Mitchell ve Tinbergen'in vardıkları sonuçlar ana akım tarafından reddedilmişti çünkü ana akım kapitalist ekonomilerde döngüsel dalgalanmalar ya da en azından kapitalizme özgü krizler olduğunu reddediyordu. Mitchell'in bu döngülere getirdiği açıklama Marx'ınkine çok yakındı. Mitchell: "Para ekonomisinin hakim olduğu yerlerde, doğal kaynaklar geliştirilmez, mekanik ekipman sağlanmaz, endüstriyel beceri kullanılmaz, koşullar üretimi yönlendirenlere para kârı vaat edecek şekilde olmadıkça... malların üretimi veya isteklerin tatmini [...] Modern ekonomik faaliyet, tatmin arayışı tarafından değil, kâr arayışı tarafından derhal canlandırılır ve yönlendirilir." Jan Tinbergen de Mitchell ile benzer sonuçlara ulaşmıştır.

Tapia, Mitchell ve Tinbergen'in, üretken yatırımlardaki hareketin kapitalist ekonomileri yönlendirdiğini ve yatırımın birikim karlarındaki harekete bağlı olduğunu söyleyerek ve ampirik olarak göstererek Marx'ı takip ettiklerini savunmaktadır. "İş döngüsü üzerine yapılan ilk çalışmalardan bu yana, hem tüketimin hem de yatırımın döngünün yükseliş dönemlerinde arttığı ve düşüş dönemlerinde azaldığı, ancak yatırımın daha değişken bir değişken olduğu ve durgunluk dönemlerinde yatırımdaki düşüşün daha belirgin olduğu bilinmektedir. Gerçekten de tüketimin GSYİH içindeki payı genellikle durgunluk dönemlerinde artar, çünkü yatırım keskin bir şekilde azalır ve GSYİH'nın kendisi durgunlaşır veya küçülür." Ortalama karlılıkta yeterli bir azalma olduğunda, bu durum yatırımları azaltarak üretim ve talepte bir çöküşe yol açacak ve böylece bir durgunluk ya da kriz ortaya çıkacaktır.

DURGUNLUK VE KARLILIĞIN DÜŞMESİ

Tapia'nın kendi çalışması, tanımladığı altı krizin hemen öncesindeki yıllarda sermaye üzerindeki kar oranının karlarda düşüşe yol açtığını göstermektedir "bu da yatırımların düşmesine ve ardından spekülatif faaliyetlere ve istifçiliğe doğru para çıkışına yol açmaktadır. Ulusal ekonomiler düzeyinde, karlılığın her durgunluk dönemine denk gelecek şekilde düştüğü defalarca tespit edilmiştir. Örneğin karlar 2007'de zirveye ulaşmış ve Büyük Durgunluk'tan hemen önce düşmeye başlamıştır; Sonraki on yılın ilk yıllarında toparlandıktan sonra, 2017'de bir başka zirveye ulaşmış ve o yıldan bu yana, ekonomi Kovid-19 salgınları tarafından kapatıldığında gerçekten bir kriz ilan eden bir düşüşe başlamıştır."

Tapia, Marksistler de dahil olmak üzere pek çok solcu iktisatçının bunun yerine

2008-9 Büyük Durgunluk olarak adlandırılan krizin, krizlerin veya çöküşlerin finansal spekülasyon ve aşırı borcun sonucu olduğunu iddia eden post-Keynesyen Hyman Minsky'nin adını taşıyan bir “Minsky anı” olduğunu ve karlılıktaki herhangi bir değişiklikten kaynaklanan bir “Marksist an” olmadığını savunduğuna işaret etmektedir. Bir makalede 2008-9 krizinin Minsky açıklamasına karşı hem teorik hem de ampirik olarak tartıştım. Tapia da aynı fikirde: Minskyciler "örneğin ABD ekonomisinde vergi öncesi ve sonrası karların, finans dışı ve finans sektörlerinin 2006'nın üçüncü çeyreğinde, yani finansal kriz patlak vermeden önce zirveye ulaştığını dikkate almadılar." Bunlar benim aşağıdaki çöküş dönemlerinde tüketim ve yatırıma ilişkin sonuçlarımdır.

EKSİK TÜKETİME DAYALI KRİZ TEORİSİ

Tapia'ya göre karlar yatırımlara öncülük eder, bu nedenle Marksistler arasında hala baskın kriz teorisi olan “eksik tüketime” dayalı bir kriz teorisine ayıracak çok az zamanı vardır. Tapia'ya göre eksik tüketim "teorileri, diğer iş döngüsü teorilerinden oldukça düşük bir bilimsel standarda sahiptir. Joseph Schumpeter de benzer bir öneride bulunarak, eksik tüketim teorisinin, "Marx'ın da çok iyi bildiği gibi, tüm ürünü maliyeti karşılayan fiyatlardan satın almak için ücret gelirinin yetersizliğinin [...] ücret geliri olmayanların 'lüks' mallara ya da yatırıma yönelik taleplerine yanıt olarak üretimin aksamasını engellemeyeceği temel gerçeğinin ihmal edilmesini içerdiği için tartışmaya değmez olduğunu" ileri sürmüştür. Eksik tüketim Marx'ın kriz teorisi değildi: "Kapitalist üretimde önemli olan anlık kullanım değeri değil, değişim değeri ve özellikle de artı değerin genişlemesidir. Kapitalist üretimin itici güdüsü budur." (Marx).

Tapia'nın, kapitalist krizlerin aşırı üretimin (eksik tüketimin tersi) sonucu olduğunu savunan Bolşevik iktisatçı Maksakovksy'nin birçok Marksist arasında popüler olan eksik tüketim varyantına da ayıracak zamanı yoktur.

İSTATİSTİKLERLE UYUŞMUYOR

Tapia, son yıllarda radikal iktisatçılar tarafından sıklıkla öne sürülen, durgunlukların emeğin milli gelirdeki payının azalması nedeniyle satın alma gücünün azalmasından kaynaklandığı şeklindeki açıklamaların istatistiksel kanıtlarla uyuşmadığını düşünmektedir. Tüketimin yanı sıra işgücü geliri (maaş ve ücretler) 2001 ve 2008 resesyonlarından önce artmaktaydı ve her iki değişken de iş döngüsü boyunca istikrarlı bir büyüme oranına sahiptir. Ben de aynı şeyi buldum.

Kapitalistlerin hayvani ruhlarına, yani yatırım yapma istekliliklerine dayanan Keynesyen kriz açıklamaları konusunda ise yine Mitchell'e başvuruyor: "İş çevrimleri, endüstriyel karakterin aksine belirgin bir şekilde parasal bir olgudur. Kâr ve zararla ilgili ticari mülahazaların altına dalmak, "psişik gelir" ve "psişik maliyet" ile ilgilenmek, hatta fiziksel üretim ve tüketimi parasal boyutları dışında ele almak, sorunu çarpıtmaktır. Çünkü refahın, krizlerin ve bunalımların ortaya çıkmasında gerçekte rol oynayan süreçler, iş insanlarına para kazanmaya çalışırken gerçekleştirdikleri süreçlerdir."

BİLİMSEL YÖNTEMİN İHLALİ

Tapia, David Harvey ve diğerlerinin kapitalizmde krizlerin ortak bir nedeni olmadığı görüşünü de reddediyor: "Eğer durum böyle olsaydı, iş döngüsünün açıklamalarını aramaya gerek kalmazdı; bu bakış açısı uzun zaman önce ve çok farklı çevrelerce, örneğin monetaristler, kurumsalcılar ve Keynesyenler tarafından reddedilmiştir." Başka bir deyişle, böyle bir yaklaşım kriz teorisinin olmadığı ve asla olamayacağı anlamına gelir. Bu bilimsel yöntemin ihmalidir. Tapia'nın dediği gibi, "sosyal bilimlerde ampirik verilere başvurmak her zaman zordur ve birçok yazar -bana göre yanlış bir şekilde- en önemli şeyin sadece mantıksal olarak tutarlı bir teori geliştirmek olduğunu düşünmektedir."

Tapia, kriz teorisini, yani iş döngüsünün kapitalizmin içsel bir olgusu olduğunu ve karlılıktaki değişikliklerin bu döngünün temel itici gücü olduğunu tespit etmek için ampirik kanıtları için Mitchell ve Tinbergen'e başvurur. "Tinbergen, regresyon analizinden yatırımın önceki karlılık tarafından belirlenen içsel bir değişken olduğu sonucuna varmıştı. Regresyon sonuçlarına değil ama verilerin betimsel analizine dayanarak Wesley Mitchell otuz yıl önce benzer bir sonuca varmıştı. Ancak karlılığın yatırımın ve genel olarak ekonominin gelişimini açıklamak için kilit bir değişken olduğu sonucu Keynes, Friedman ve Koopmans'ın teorik görüşleriyle büyük ölçüde çelişiyordu. Bu nedenle de bir kenara bırakıldı ve bugün bile ana akım iktisatçıların iş çevrimleri ve krizlerle ilgili açıklamalarında kârlarla ilgili herhangi bir şey okumak nadirdir."