Savaşın ekonomik bilançosu-1: Ukrayna

Bu yazıda, birinci yılını geride bırakan savaşın siyasi değil, yalnızca ekonomik yönünü inceleyeceğiz.

Geçen yıl mart ayı tarihli bir IMF raporunda, Ukrayna ekonomisinin “tamamen felç olduğu” söyleniyordu. Ukrayna, geçen bir yılda Rus bombardımanıyla yerle bir oldu. On binlerce kişi öldü, milyonlarca kişi yerinden edildi ve/veya ülkeden kaçtı. Ülkenin ekonomik temeli yok edilmektedir.

Savaştan önce Ukrayna zaten 160 milyar dolarlık reel GSYİH ile oldukça fakir bir ülkeydi. Savaş bitmeden önce, savaştan kaynaklanan fiziksel kayıp en azından bu miktara eşit olacaktır.

Rus işgalinin Ukrayna ekonomisi üzerindeki etkisi yıkıcı olmuştur. Üretim tesislerinin ve altyapının tahrip edilmesi, tedarik zincirlerinin kesintiye uğraması ve üretim maliyetlerindeki dramatik artışlar nedeniyle işletmelerin üçte biri faaliyetlerini derhal durdurmuştur. 

GSYİH ÜÇTE BİR DARALDI

Sonuç olarak, GSYİH 2022 yılının ilk çeyreğinde yüzde 15, ikinci çeyreğinde ise yüzde 37 gibi sarsıcı bir oranda düşmüştür. Bu kayıp, NATO’nun Sırbistan’ı bombalayarak teslim almasından daha büyük olmuştur. Ancak henüz Kuveyt’in Irak işgali ve ardından gelen ABD saldırıları nedeniyle uğradığı zarar kadar yıkıcı değildir. Üçüncü çeyrekte GSYH biraz toparlanarak yıllık bazda yüzde 30,8 azaldı. Ancak Rusya’nın 4. çeyrekte Ukrayna’nın enerji altyapısına yönelik yoğun bombardımanı, kayıp oranını artırarak yıllık yüzde 41’e çıkardı. 2022 yılı için GSYH’deki ortalama düşüş yaklaşık yüzde 32 oldu.

ÜRETİM VE TÜKETİM YÜZDE 40 AZALDI

Ülkenin elektrik şebekesine neredeyse her gün düzenlenen hava saldırıları ve gemilerin Ukrayna limanlarından ayrılmasına sık sık izin verilmemesi ekonomiyi sekteye uğrattı.

Bu, arz şokları, reel harcanabilir gelir ve tüketici güvenindeki düşüş ve ülkeden kaçan altı milyondan fazla mültecinin neden olduğu özel tüketimdeki yüzde 39’luk düşüşü içermektedir. Yatırımlar 2021’deki seviyesinin yarısından daha azına düşmüş ve çoğunlukla ülkenin hala mümkün olan bölgelerinde sermaye mallarının yenilenmesiyle sınırlı kalmıştır. Sanayi üretimi yıl içinde yaklaşık yüzde 40 oranında azalmıştır.

TİCARET AÇIĞI ÜÇ KATINA ÇIKTI

Temel ihtiyaç maddelerinde yaşanan büyük arz sıkıntısıyla birlikte enflasyon yaklaşık yüzde 27’ye fırladı.

Ticaret açığı 2021’de 4,4 milyar dolardan 2022’de 11,2 milyar dolara çıkarak neredeyse üç katına çıkmıştır. Temel malların ithalatı yüzde 24 düşerken, ihracat 2021’e kıyasla yüzde 49 ile daha da fazla azaldı.

Savaştan önce Ukrayna’nın tahıl ihracatının yüzde 89’u Karadeniz limanları üzerinden yapılıyordu. Ukrayna’nın Odesa, Çernomorsk, Pivdennyi ve Mykolayiv limanları 2021 yılında ayda 6 milyon ton tahıl ihraç ediyordu ve genişletilmiş liman altyapısına yapılan yatırımlar ve bol mahsul sayesinde 2022 yılında yeni rekorlar kırmaya hazırlanıyordu. Savaş sırasında tahıl ihracatı çöktü.

Rusya ile yapılan bir anlaşmanın ardından ağustos ayında Ukrayna limanlarının kısmen yeniden açılması, aylık tahıl ihracatının 4 milyon tonun üzerine çıkmasını sağladı. Ancak Rusya’nın gemilerin ablukadan geçmesine sık sık izin vermemesi, sigorta ve navlun fiyatlarının yükselmesi ve son zamanlarda tahıl koridorunu tamamen durdurma tehditleri, bu durumu sekteye uğrattı.

PARA BİRİMİ VE REZERVLER ERİDİ

Ticaretin çökmesi, dolar gibi rezerv para birimlerinde umutsuz bir kıtlık anlamına geliyordu. Ukrayna Merkez Bankası’nın (NBU) Grivna’yı dolara sabitleme girişimi sürdürülemedi. Bu yüzden geçen yaz para birimi keskin bir şekilde devalüe edildi. Buna rağmen yeni sabitleme sürdürülebilir olmadı ve resmi ve gölge döviz kurları arasındaki fark açılmaya devam etti. Bu da enflasyonun yükselmeye devam edeceği anlamına geliyor.

Sabit döviz kurunu korumaya çalışırken, NBU’nun net rezerv stoku neredeyse yüzde 40 düştü. Durumu iyi olan birçok Ukraynalı nakit paralarını da yanlarına alarak ülkeden kaçtı. Bankalardan çekilen nakit Ocak-Eylül 2022 döneminde neredeyse 9 milyar dolar arttı. Bu durum kısmen mültecilerden gelen havaleler ve Batı’dan gelen askeri ve insani yardımlarla karşılanırken, Ukrayna uluslararası rezervlerde toplamda yaklaşık 6 milyar dolar kaybetti.

BÜTÇE AÇIĞI PARA BASARAK KAPATILDI

Dış nakit desteğine rağmen, savaş çabalarını finanse etmek ve kamu hizmetlerinin bir kısmını sürdürmek için hala yeterli değil. Bu nedenle, 2021’de GSYH’nin yüzde 3,6’sından 2022’de yüzde 42’sine çıkan hükümet bütçe açığı giderek artan bir şekilde para ‘basarak’ finanse edildi. Açığı finanse etmek için hükümet tahvil ihraç etti ve NBU’dan bunları satın almasını istedi. NBU şu anda Ukrayna devlet tahvillerinin en büyük sahibi konumunda. Üretim düşerken para arzının artması, ihtiyaç maddelerinin satın alınmasında enflasyonun daha da hızlanması için bir reçetedir.

TAMAMEN DIŞA BAĞIMLI

Sonuç olarak, hem askeri hem de mali dış yardım olmadan Ukrayna askeri operasyonlarını sürdüremez, temel hizmetleri destekleyemez ya da dış yükümlülüklerini yerine getiremezdi. Kiel Dünya Ekonomisi Enstitüsü tarafından yapılan bir araştırmaya göre, Rusya’nın geçtiğimiz şubat ayında geniş çaplı bir saldırı başlatmasının ardından Batılı ülkelerin söz verdiği 64 milyar avronun 31 milyar avroluk kısmı aralık 2022 itibariyle Ukrayna Maliye Bakanlığı’na ulaşmıştı.

Bu da Ukrayna’nın savaş öncesi uluslararası rezerv stokunun yaklaşık yüzde 75’ine denk geliyor.  ABD ve AB şimdi ortaklaşa olarak Ukrayna’yı 2023’e kadar ayda 3 milyar dolar ya da 2023’te 36 milyar dolar daha desteklemeyi kabul etti.

IMF’NİN UKRAYNA’YA KIYAĞI

Buna ek olarak Ukrayna, IMF-Dünya Bankası finansmanı arayışında. Üç yıllık tam 15-20 milyar dolarlık bir program istiyor ve bunu alması da muhtemel. Ancak bu kredi, G7 ülkelerinin ve Ukrayna’nın diğer bağışçıları ile alacaklılarının ülkenin borcunun sürdürülebilirliğini sağlamaları da dahil olmak üzere bir dizi koşula bağlı. Plan aynı zamanda IMF’nin kredi verme kurallarında daha önce görülmemiş değişiklikler yapılmasını da gerektiriyor. İlk defa savaştan zarar görmüş bir ülkeye kredi verilecek ve Ukrayna böylece diğer yoksul ülkelere verilmeyen özel bir destek almış olacak.

Elbette Ukrayna’nın ‘yapısal reformları’ kabul etmesi gerekecekti ve bu da genellikle mali kemer sıkma, sıkı para politikası (yani yüksek faiz oranları), özelleştirme ve para biriminin dalgalanması da dahil olmak üzere ekonominin serbestleştirilmesi anlamına geliyor. Başka bir deyişle, borçlu bir ülkeye dayatılan klasik neoliberal IMF programı uygulanacaktır. Ancak bu durumda Ukrayna hükümeti bunda gönülden destek vermektedir.

FİZİKSEL KAYIP 130 MİLYAR DOLAR

Ukrayna’nın ekonomisini ayakta tutabilmesi için 2023 yılında yaklaşık 45 milyar dolara ihtiyacı var. Kuşkusuz bu büyük bir miktar, ancak Ukrayna’nın müttefiklerinin GSYH’sinin yalnızca yüzde 0,1’i, NATO’nun yıllık bütçesinin ise yüzde 4’ü. Tabii bu, savaş sonrası yeniden yapılanma maliyetini karşılamıyor.

Şu ana kadar fiziksel kayıp tahminleri yaklaşık 130 milyar dolar ya da savaş öncesi yıllık GSYH’nin yaklaşık yüzde 70’ine denk gelmektedir. Dünya Bankası, Ukrayna’nın 2014 yılında kişi başına üretilen sermaye stokunun yaklaşık 25 bin dolar olduğunu tahmin etmektedir ki bu da toplamda yaklaşık 1,1 trilyon dolara denk gelmektedir. Hükümet yetkilileri ve iş dünyası liderlerinin ilk raporlarına göre bu sermaye stokunun yüzde 30-50’si yok olmuş ya da ciddi hasar görmüştür. Yüzde 40’lık bir tahribat olduğu varsayılırsa, bu maliyet 440 milyar doları bulmaktadır. Buna ek olarak, mülteci başına (yıllık) 10 bin avro maliyet varsayımıyla, 5 milyon mülteciyi bir yıl boyunca finanse etmenin maliyeti 50 milyar avro ya da AB GSYH’sinin yüzde 0,35’idir. 

YENİDEN YAPILANMA GSYİH’NİN 6 KATI

Ukraynalı kaynaklar, altyapıyı onarmanın maliyetinin, savaş çabalarının finansmanı (mühimmat, silah vb.); konut stoku, ticari gayrimenkul kayıpları, ölüm ve yaralanma tazminatları, yeniden yerleşim maliyetleri, gelir desteği vb. ile mevcut ve gelecekteki gelir kaybının 1 trilyon dolara veya Ukrayna’nın önceki yıllık GSYH’sinin altı katına ulaşacağını tahmin ediyor. Bu da yıllık AB GSYH’sinin yaklaşık yüzde 2’si ya da altı yıllık G7 GSYH’sinin yüzde 1,5’i anlamına gelmektedir.

Soru şudur: Bunu kim ödeyecek? Burada İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ABD’nin Marshall Planı’nda olduğu gibi savaş sonrası hızlı bir toparlanma beklemeyin. Bu on yılın sonunda, yeniden yapılanma iyi gitse ve savaş öncesi Ukrayna’nın tüm kaynaklarının restore edildiği varsayılsa bile (yani doğu Ukrayna’nın endüstrisi ve mineralleri Rusya’nın elinde olsa bile), ekonomi hala savaş öncesi seviyesinin yüzde 15 altında olacaktır. Aksi bir durumda, toparlanma daha da uzun sürecektir.